از وابستگی تا مقاومت

در نیمه دوم قرن نوزدهم، پیوندهای تجاری و سیاسی ایران با کشورهای اروپا روند توسعه وابسته را که پیش‌تر آغاز شده بود، تسریع کرد. گذار از اقتصاد معاشی به اقتصادی وابسته‌تر به بازار و تجارت، افزایش صدور مواد خام به‌جای مصنوعات و افزایش بیکاری در میان دهقانان و پیشه‌وران با زیان‌های هنگفت تاجران جزء همراه بود. برای بسیاری از روشنفکران و بازرگانان مساله محوری عبارت شد از اینکه چگونه می‌توان کشور را به شیوه‌های اروپایی نوسازی کرد و در عین حال از تاثیر ویرانگر تجارت و سیاست اروپا در صنعت و تجارت ایران جلوگیری کرد.

در نیمه دوم قرن نوزدهم، پیوندهای تجاری و سیاسی ایران با کشورهای اروپا روند توسعه وابسته را که پیش‌تر آغاز شده بود، تسریع کرد. گذار از اقتصاد معاشی به اقتصادی وابسته‌تر به بازار و تجارت، افزایش صدور مواد خام به‌جای مصنوعات و افزایش بیکاری در میان دهقانان و پیشه‌وران با زیان‌های هنگفت تاجران جزء همراه بود. برای بسیاری از روشنفکران و بازرگانان مساله محوری عبارت شد از اینکه چگونه می‌توان کشور را به شیوه‌های اروپایی نوسازی کرد و در عین حال از تاثیر ویرانگر تجارت و سیاست اروپا در صنعت و تجارت ایران جلوگیری کرد.

ریشه‌های انقلاب مشروطه را می‌توان در این دگرگونی‌های ساختاری و ایدئولوژیک آستانه قرن بیستم جست. نهضت تنباکو در ۱۸۹۱-۱۸۹۲ (۱۲۷۰-۱۲۷۱ه.ش) پیش‌درآمد انقلاب مشروطه بود. اصلاح‌طلبان غیرمذهبی و ناراضیان مذهبی، تاجران و علمای شیعه ائتلاف وسیع سیاسی تشکیل دادند که ناصرالدین شاه را واداشت تا برای اولین‌بار اعطای امتیازات اقتصادی به قدرت‌های اروپایی را لغو کند. در زمان سلطنت مظفرالدین شاه، اصلاحات تجاری مقامات گمرکی بلژیک در ایران که تحت لوای نوسازی صورت می‌گرفت، ائتلاف ضدامپریالیستی تاجران، علما و نخبگان ناراضی را تقویت کرد. این ائتلاف که از دولت می‌خواست سلسله تدابیر حمایتگرانه‌ای را به اجرا گذارد از اجزای مهم انقلاب مشروطه در مراحل آغازین آن به‌شمار می‌رفت.

منبع: آفاری، ژانت، انقلاب مشروطه ایران، ترجمه رضا رضایی، نشر بیستون، 1385.