کاهش 50 درصدی جمعیت ایران در اثر قحطی

اشاره: آنچه می‌خوانید بخشی از یک گفت‌وگو با دکتر محمدقلی مجد، محقق و نویسنده کتاب «قحطی بزرگ» است. او در این کتاب با استناد به برخی آمارها و گزارش‌های تاریخی تصویر متفاوتی از میزان قتل عام و مرگ مردم در اثر جنگ جهانی اول به دست می‌دهد.

دکتر مجد: در جنگ جهانی اول ایران بی‌طرفی خودش را اعلام کرد؛ ولی متاسفانه مورد تجاوز و تهاجم نیروهای انگلیسی از جنوب و شرق، نیروی روسی از شمال و نیروهای عثمانی از غرب واقع شد. در عمل ایران تبدیل شد به یک صحنه نبرد بین این ارتش‌های دول بیگانه و مقدار زیادی خرابی و تلفات در ایران به‌وجود آمد و دچار هرج‌ومرج شد. قدرت دولت مرکزی تقریبا صفر شد. بعدا در سال ۱۲۹۶ شمسی که مطابق ۱۹۱۷ میلادی است در ایران یک قحطی بسیار عظیم شد که در سال‌های ۱۲۹۶، ۱۲۹۷ و ۱۲۹۸ در حدود سه سال ادامه داشت. در این قحطی چیزی در حدود ۸ تا ۱۰ میلیون ایرانی یعنی ۴۰ تا ۵۰ درصد این مملکت قربانی شد.

جمعیت ایران در آن دوران چقدر بوده است؟

در این مورد اجازه بدهید کمی عقب بروم، در سال ۱۹۰۰ وزارت خارجه آمریکا از وزیر مختار در ایران تقاضا کرد که در مورد جمعیت ایران گزارشی بدهد. وزیر مختار جواب داد که تا به حال در ایران سرشماری مطمئنی انجام نشده است؛ ولی به عقیده ایرانیان تحصیلکرده و مطلع، و اروپایی‌هایی که سال‌های سال در ایران مقیم بوده‌اند، جمعیت ایران ۱۲ میلیون نفر است. این اولین گزارش سفارت آمریکا در ایران درمورد جمعیت ایران است. ۱۰ سال بعد دوباره سفارت آمریکا گزارش داد جمعیت ایران ۱۵ میلیون و جمعیت تهران براساس مصرف روزانه نان - آن زمان پخش آرد در دست دولت بوده است و می‌دانستند که به‌طور دقیق چقدر مصرف آرد و نان است- ۴۰۰ هزار نفر اعلام شده بود.

از این رو وقتی در سال ۱۹۱۰ جمعیت ۱۵ میلیون بوده است به‌طور طبیعی باید در سال ۱۹۲۰ یعنی دو سال بعد از جنگ، چیزی در حدود ۲۰-۱۸ میلیون باشد، ولی عملا در سال ۱۹۲۰ جمعیت ایران را فقط ۱۰ میلیون گزارش کرده‌اند، این ۸ تا ۱۰ میلیون چه شده‌اند، بعضی‌ها می‌گویند این ۸ تا ۱۰ میلیون مهاجرت کرده‌اند؛ ولی در جنگ جهانی اول امکان مهاجرت به جاهای دیگر نبوده است و اصلا آن‌قدر حمل‌ونقل مشکل بوده است که حتی مقامات دولتی قادر به سفر به محل خودشان نبوده‌اند، یعنی اگر مثلا یک مقام دولتی می‌خواست از تهران به شیراز برود امکان سفر وجود نداشته است، بنابراین ما می‌توانیم بگوییم موضوع مهاجرت یک تخیل است و به این نتیجه می‌رسیم که حدود ۸ تا ۱۰ میلیون ایران در قحطی جنگ جهانی اول از بین رفته‌اند. یعنی چیزی در حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد جمعیت. اسنادی که در کتاب «قحطی بزرگ» ارائه شده به خوبی نشان می‌دهد که رقم عظیمی از جمعیت ایران در جنگ جهانی اول تلف شده‌اند. مثلا گزارش‌هایی هست که اجساد در خیابان‌ها افتاده بوده‌اند و گاری‌ها اجساد را جمع می‌کرده‌اند.

مثل اتفاقی که امروز در هند رخ می‌دهد؟

بله و شاید هم بدتر. جمعیت تهران در ۱۹۱۷ براساس انتخابات مجلس شورای ملی، یعنی تعداد آرایی که داده شده، ۵۰۰هزار نفر به بالا بوده است. در سال ۱۹۲۰ جمعیت تهران فقط ۲۰۰ هزار نفر گزارش شده است، یعنی ۶۰درصد کم شده است که این علامت قحطی است.

- به نقل از یک گفت‌وگو با دکتر محمد قلی مجد، مورخ و محقق