ورود ایران به دوران جدید میرزا مهدی‌خان شقاقی، اولین مهندس معمار تحصیلکرده ایرانی

از دهه‌های اول قرن نوزدهم که آوازه پیشرفت و ترقیات صنعتی اروپا و تاثیر آن در شهرنشینی و مسائل شهری به ایران رسید، میل به تجدید‌بنای مملکت و درنتیجه نیاز به فراگیری‌«علوم‌ جدیده‌»و تغییر اصول تعلیماتی حالت ضروری به خود گرفت. در دوران ولایتعهدی عباس میرزا که خود در این کار پیشقدم‌ بود، دولت تعدادی اندک از جوانان را به ابتکار و دستور او برای فراگیری‌ علوم و حرفه‌های مورد نیاز راهی اروپا کرد. از میان گروه بعدی محصلانی که در سال ۱۸۴۳ م عازم دنیای غرب شدند، عبدالرسول خان و میرزا رضا برای فراگیری حرفه مهندسی انتخاب شدند.

بازگشت این دو مصادف شد با دوران صدارت میرزا تقی‌خان امیرکبیر، مرد بزرگ و روشنفکر ایران که تحت تاثیر پیشرفت‌‌های روسیه و عثمانی قرار گرفته و به سیر ترقی ملل غرب و به موجبات‌ انحطاط اوضاع ایران واقف شده بود. امیرکبیر از بدو خدمت برای‌ تجدید بنای کشور تلاش همه‌جانبه‌ای را آغاز کرد و دست به یک‌ رشته اصلاحات اساسی زد. تاسیس «مرکز تعلیم و تعلم» از دستاوردهای آن دوران است. برای تدریس در این مدسه عالی‌ که بالاخره با نام‌ «دارالفنون‌» شروع به کار کرد، تعلیمات مدرن غربی از طریق استادان‌ «فرنگی‌» به ایران راه‌یافت. بنای این ساختمان که در داخل حصار ارگ سلطانی قرار می‌گرفت به میرزا رضا محول شد. ساختمان دارالفنون مجموعه ساده‌ای بود از کلاس‌ها و آزمایشگاه‌ها که با راهروی عریض متکی به قوس‌های نیمه بیضوی، دورتا دور باغچه مرکزی را گرفته بود. قسمتی از اتاق‌های کار در طبقه دوم‌ قرار داشت.

نقشه‌های میرزا رضای مهندس‌باشی برای اجرای ساختمان در اختیار محمدتقی معمارباشی قرار گرفت. ساختمان دارالفنون که احتمالا اولین‌ بنای دولتی است که توسط یک معمار ایرانی تحصیلکرده «فرنگ‌» طراحی شده، در نوامبر ۱۸۵۱ م. افتتاح شد، درست در همان زمان که بانی بزرگ آن، امیرکبیر، در باغ فین‌کاشان در تبعید به سر می‌برد و در انتظار سرنوشت شوم‌ خود بود. در دارالفنون‌ از میان دروس متعدد، ریاضی، مهندسی، طراحی و نقشه‌برداری نیز تدریس‌ می‌شد و در اولین دوره آن دوازده دانشجو در رشته مهندسی نام‌نویسی کرده‌ بودند. تهیه چند نقشه ارزنده قدیمی و به‌خصوص نقشه‌های پایتخت در سال‌های ۱۸۵۷ و ۱۸۹۰ م را مرهون گروه مهندسی این مدرسه هستیم. نقشه اول را مهندس اگوست کرشیش اطریشی معلم معماری، ریاضی و هندسه با کمک شاگردانش، محمدتقی‌خان که از او نام بردیم و ذوالفقار بیک و نقشه دوم را میرزا عبدالغفارخان، ملقب به نجم‌الدوله امضا کرده‌اند.

درمیان گروه محصلان اعزامی به اروپا (در سال ۱۸۵۷ م) شخصی بود به نام میرزا مهدیخان‌ شقاقی که طی هشت سال اقامت در فرانسه و اخذ دیپلم دبیرستان و دیپلم مهندسی از (Ecole Centrale) با تخصص در رشته معماری در سال ۱۸۶۴.م راهی میهن شد. میرزا مهدی خان در تهران سال‌ها سرگردان بود و دوران بسیار مشکلی را گذراند تا اینکه با کمک استاد محمد معمار قمی و حاج ابوالحسن معمارباشی مامور تهیه قسمتی از نقشه‌های مسجد سپهسالار و عمارت بهارستان شد. طرح تعدادی از ساختمان‌های دولتمندان عصر را نیز به میرزا مهدی‌خان شقاقی که به لقب‌ ممتحن‌الدوله مفتخر شده بود نسبت می‌دهند. از طریق میرزا رضای مهندس‌باشی‌ و سپس میرزا مهدی‌خان، که هردو تحت تاثیر اصول و قواعد حرفه‌ای‌ دنیای غرب بودند، حرفه طراحی معماری از حرفه معمار سازنده بنا جدا می‌شود. مهدیخان شقاقی خود گفته است «پس از مراجعت از قم مرحوم سپهسالار به خیال ساختن عمارت بهارستان و مسجد افتاد و برای طراحی و ساختن آن بنا‌ها به من رجوع گشت و من هم استاد حسن (معمارقمی) را برای همکاری از قم به تهران آوردم و مرحوم میرزاحسن‌خان منشی اسرار هم همراهی کرد و شهریه و انعام دادند و ساختن این بناها را از مسجد ناصری(سپهسالار) و عمارت بهارستان به من و او رجوع کردند و من مثل مهندس طراح فقط در ساختن آن بنا نظارت می‌کردم.

مرحوم آقا وجیه پیشکار سپهسالار ثانی که طرف توجه آن مرد بزرگ بود برای اینکه ده یک از معماران دیگر بخورد متاسفانه این خدمت معماری را از او (استاد حسن) سلب کرد و به معماران خود رجوع کرد و آن مرد معمار قمی ذوفن را از خدمت خارج کرد و من ماندم با یک مشت معماران مورد اعتماد او که الحمدلله ساختمان‌ها را به اتمام رساندیم.» باغ کنونی بهارستان که بنای مجلس در آن ساخته شده بخشی از باغ بزرگی است به نام باغ سردار که محمد حسن‌خان سردار ایروانی ـ سردار نامدار ایرانی در جنگ‌های ایران و روس- به روزگار فتحعلی شاه قاجار در شرق تهران قدیم، بیرون باروی شاه طهماسبی بنیاد نهاده بود، حاج علی‌خان حاجب الدوله ـ لقب دیگر او اعتمادالسلطنه است، قاتل امیرکبیر ـ بخشی از آن باغ بزرگ و زمین‌های اطراف آن را از سردار ایروانی خریداری کرد و در آن منزل گزید. اعتمادالسلطنه که زمین‌های مذکور را به مبلغ هشت هزار تومان خریداری کرده بود، در ۱۲۸۰ق. در دو نوبت یکبار سه دانگ و دفعه دیگر دو دانگ و نیم آن را نزد پاشاخان امین‌الملک گرو گذاشت. حاج علی خان در ۱۲۸۵ فوت کرد و در ۱۲۸۹ پاشا خان امین‌الملک پنج دانگ و نیم بهارستان را که در رهن او بود به حاج میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی (مشیرالدوله) فروخت.

سپهسالار در بزرگ‌ترین بخش آن مسجد و در بخش دیگر هم منزل مسکونی احداث کرده است که بعد‌ها به خانه شورای ملی تبدیل شد. در سال ۱۲۸۸ق طرح عمارت اصلی مجلس ریخته شد و بنای اصلی این عمارت در سال ۱۲۹۸ق، به پایان رسید در سال ۱۳۲۴ق، مجلس شورای ملی به آنجا انتقال یافت. مساحت اصلی باغ و عمارات آن حدود پنجاه و یک هزار متر مربع است که بیش از چهل و سه هزار متر مربع آن باغ و استخر و خیابان و قریب هفت هزار متر مربع ساختمان است، بدیهی است که طرز ساختمان اصلی متناسب با عمارت پارلمان نبوده و به تدریج آن را اصلاح کرده‌اند. نخستین تعمیر پس از آن بود که محمدعلی‌میرزای قاجار، مجلس را به توپ بست و قسمتی از آن تخریب شد. همین که مجاهدین وارد تهران شدند و محمدعلی‌میرزا خلع شد، مختصر تعمیراتی در ساختمان مجلس به عمل آمد. ارباب کیخسرو شاهرخ، نماینده زرتشتیان و رئیس اداره مباشرت مجلس شورای ملی، در تکمیل بنای مجلس نقش موثری داشت.

در آذرماه ۱۳۱۰ش قسمتی از عمارت مجلس در آتش سوخت و به هنگام مرمت توجه بیشتری به معماری این بنا شد. برخی را عقیده بر این است که طراح بنای مجلس شخصی فرانسوی زبان به نام فالیوس بواتال«Falius Boital» بوده است. اما براساس سندی که در هنگام تجدید بنای سردر مجلس شورای ملی در بهار ۱۳۱۳ به‌دست آمده ایشان سازنده سردر مجلس بوده است. ترجمه متن نامه‌ای که به خط فرانسوی و امضای ایشان بوده عبارت است از: «این سردر که برای میرزا حسین خان سپهسالار اعظم از روی طرح و دستور مهندس فرانسوی «فالی‌یوس بواتال» انجام یافته و در ۱۵ فوریه ۱۸۸۱ در برابر اعلیحضرت ناصر‌الدین شاه برای ساختمان آن فرمان داده شد به سرپرستی استاد غلام معمار و سنگتراشی میرزا علی‌اکبر پیکرتراش ـ فالی‌یوس بواتال.» ‌عمارت بهارستان تا انقلاب مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی در اختیار دربار بود.

* بخش‌هایی از گفت‌وگو با زنده‌یاد مهندس رضا مقتدر با عنوان «دوران صد ساله تجدد در شهرسازی و معماری ایران.»