لغو قرارداد رژی در پی یک فتوا جرالد تالبوت

امتیاز تنباکو لغو شد. این خبری بود که روز ۲۴ اردیبهشت ۱۲۷۰ هجری شمسی دهان به دهان مردم تهران چرخید. فتوای تحریم تنباکو از سوی آیت‌الله میرزای‌شیرازی علیه شرکت بریتانیایی «رژی» صادر شده بود. اندیشه انحصار تجارت توتون و تنباکو را نخستین‌بار محمدحسن خان اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات ناصرالدین شاه مطرح کرد. وی در جمادی‌الآخر ۱۳۰۳ پیشنهادی در ۹ فصل با عنوان «قانون اداره انحصاریه تنباکو و توتون و متفرعات آن» به ناصرالدین شاه ارائه داد ولی شاه به آن توجه نکرد. سال بعد اعتمادالسلطنه قانون‌نامه دیگری در سی فصل به منظور مالیات گرفتن از عایدات دخانیات برای ازدیاد عواید کشور تنظیم کرد که به‌رغم تصویب ناصرالدین شاه به سبب مخالفت علما و بی‌میلی امین‌السلطان صدراعظم که به‌دستور شاه عهده‌دار اجرای آن بود، تحقق نیافت. پس از گذشت سه سال در پی سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا در ۱۳۰۶ ه.ق دولت انگلیس که همواره در صدد اخذ امتیازات جدید از ایران بود، فرصت مناسب را برای کسب امتیاز انحصار توتون و تنباکو به‌دست آورد و زمینه‌سازی آن را به ماژور جرالد تالبوت از نزدیکان و مشاوران لرد سالیسبوری (نخست‌وزیر و وزیر خارجه انگلیس) محول کرد.

تالبوت ظاهرا نخستین مذاکره درباره انحصار تجارت توتون و تنباکو را در شهر برایتون با اعتمادالسلطنه که در این سفر همراه شاه بود، آغاز کرد و پس از کسب اطلاعات کافی در این زمینه به کمک سرهنری درمونت وولف وزیرمختار انگلیس در ایران امین‌السلطان را با دادن وعده‌های فراوان متقاعد کرد که او فواید و منافع انحصار توتون و تنباکو را برای شاه برشمارد و موافقت وی را برای واگذاری انحصار تجارت دخانیات به دولت انگلیس جلب کند. پس از بازگشت شاه به ایران تالبوت با کمک دولت انگلیس و عده‌ای از سرمایه‌داران انگلیسی شرکتی را که به کمپانی رژی معروف شد، با سرمایه ۶۵۰ هزار لیره تاسیس کرد و برای اخذ امتیاز مخفیانه وارد تهران شد و به آسانی به خواسته خود رسید. تعهد پرداخت ۲۵ هزار لیره در سال به ناصرالدین شاه و دادن مبالغی هنگفت به امین‌السلطان و تعدادی از درباریان ــ که به گفته فووریه، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه این مبلغ بالغ بر دو میلیون لیره می‌شد ــ عامل مهمی در کسب این امتیاز بود. امین‌السلطان بعدها در نامه‌ای به میرزا حسن شیرازی، مرجع تقلید وقت علت اعطای امتیاز را جبران لغو قرارداد تمدید راه‌آهن بوشهر ـ گیلان اعلام کرد. قرارداد مذکور در زمان میرزا حسین‌خان مشیرالدوله با یک شرکت انگلیسی منعقد شده بود ولی در واقع این اعطای امتیاز، ادامه روند اعطای امتیاز به بیگانگان در دوره قاجار بود. به این ترتیب در ۲۸ رجب ۱۳۰۷ (مارس ۱۸۹۰ ) امتیاز تجارت توتون و تنباکو در داخل و خارج کشور برای پنجاه سال به تالبوت اعطا شد. در آن زمان توتون و تنباکو از مهم‌ترین اقلام تجاری و صادراتی ایران بود و حدود دویست هزار تن به کشت و خرید و فروش آن اشتغال داشتند.