فارسیان در برابر مغولان

کتاب «فارسیان در برابر مغولان» اثر دکتر عبدالرسول خیراندیش که از سوی انتشارات آبادبوم منتشر شده است در سی و چهارمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران که روز سه‌شنبه نوزدهم بهمن ۱۳۹۵ با حضور رئیس‌جمهوری برگزار شد، به‌عنوان کتاب «شایسته تقدیر» شناخته شد.دکتر عبدالرسول خیراندیش در این اثر یکی از برداشت‌های اشتباه تاریخ ایران را مورد کاوش قرار داده و با واکاوی رویدادهای یکی از پیچیده‌ترین ادوار تاریخ ایران روایت درست را برنمایانده است.تا پیش از این چنین پنداشته می‌شد که دولتمردان و مردم فارس در برابر هجوم ویرانگر مغولان سر تسلیم فرود آوردند، اما نویسنده کتاب در این پژوهش با روشن کردن پیچیدگی‌های تحولات تاریخی سده‌های ششم تا هشتم خلاف این قول و نادرستی این پندار را به اثبات رسانده و نشان داده است که در طول حملات مغولان، فارس اساسا از سوی آنان به‌صورتی جدی تهدید نشد، بلکه فشار همسایگان فارس و کشمکش‌های قدرت‌های کوچک محلی بسیار بیشتر از حملات مغولان شرایط را بر ساکنان فارس دشوار می‌ساخت.

در این پژوهش همچنین نشان داده شده است که مغولان بیش از شمشیر، به نیروی قلم، یعنی از طریق تحولات دیوانی و حقوقی به اهداف خود برای بهره‌برداری اقتصادی از فارس دست یافتند؛ در مقابل فارسیان نیز با شمشیر و قلم مقابله کردند و سرانجام این رویارویی به عرصه سیاست و فرهنگ کشیده شد که پیروز آن فارسیان بودند.اندیشه‌ای که نویسنده نظریه خود را بر پایه آن استوار ساخته است نه رویارویی دو گروه از مردم (فارسیان و مغولان)، بلکه ایستادگی اندیشه «ایران فریدونی» در برابر «مهاجمان تورانی» است که آن هنگام مغولان نمونه بارز آن بودند.

نویسنده می‌نویسد: «فارس نه به دلایل نظامی بلکه در قدم اول شرایط سیاسی و سپس از طریق سازوکارهای دیوانی و پس از گذشت پنجاه سال از قبول اطاعت مغولان به‌طور کامل به تملک آنان درآمد. ازاین رو فارس اگرچه با تحول جمعیتی و زبانی از رهگذر وقایع عصر مغول روبه‌رو نشد، اما استثمار شدید مردمان و پیچیدگی رفتار عوامل دیوانی و ملکداران که گاه جانب مردم و گاه جانب مغولان و گاه در جهت منافع خود عمل می‌کردند، درمجموع راه را برای تغییرات اجتماعی در این ایالت باز کرد که از نمودهای آن تحول جامعه شیراز از عصر سعدی تا عصر حافظ است. فضای عمومی این تغییر را از خلال اشعار و افکار این دو سخن‌سرای بزرگ می‌توان دریافت. اما درمجموع چنان بود که مغولان بسان توفانی سهمناک آمدند اما باقی نماندند، درحالی که زندگی و جامعه‌ای توأم با تحول و تغییر، آنچنان که با زمان انطباق یافته بود، برای فارس دوره‌های بعد به جا گذاشته شد.»

در فرازهایی از کتاب نویسنده با استخراج عناصر تاریخی از اشعار سعدی و حافظ کوشیده است به بینش و نگرش آنها نزدیک شود و از خلال اندیشه و نگرش آنها، فضای آن دوران را چنان بازسازی کند که خواننده احساس کند در همان عصر سیر می‌کند.اشاره به آثار و بناهای تاریخی که متعلق به دوران مورد بحث هستند و به تناسب اتفاقات و اشخاص درباره آنها صحبت شده است برای جان دادن به روایت و ساختن تصویری ملموس از فضای آن عصر در ذهن خواننده از دیگر ویژگی‌های کتاب است که نویسنده با همین هدف در روایت گنجانده است.به نظر می‌رسد نویسنده آگاهانه و عامدانه، متن کتاب را از پیچیدگی‌های تحقیقات تاریخی کاملا دور نگاه داشته و درعین رعایت اصول روش تحقیق تاریخی، چنان روایت ساده و روانی خلق کرده که خواننده احساس می‌کند یک داستان جذاب و مهیج تاریخی را مطالعه می‌کند، به نحوی که خواندن کتاب نه تنها ملال‌آور نیست بلکه برعکس سیر حوادث خواننده را به دنبال خود می‌کشاند.

منبع: انجمن ایرانی تاریخ