کسب‌وکار تجارتخانه طومانیانس در دوره قاجار

سمانه نجفی‌سورکی

تجارتخانه طومانیانس یکی از معتبرترین موسسه‎های اقتصادی ایران در دهه ۱۲۹۰هـ . به حساب می‎آمد که در صادرات محصولات گوناگون ایران مانند میوه و خشکبار، ابریشم و پنبه به روسیه به‎ویژه از راه دریای خزر نقش زیادی داشته است. بنیانگذار تجارتخانه طومانیانس، شخصی به نام هاراطون طومانیانس بود که در حدود میانه قرن نوزدهم میلادی کارش را در مغازه کوچکی در تبریز آغاز کرد. هاراطون در آن زمان خشکبار و ابریشم از ایران به روسیه صادر می‎کرد و آهن‎آلات و سایر کالاهای تجاری مورد نیاز داخل ایران را از روسیه به ایران می‎آورد. هاراطون صاحب چهار فرزند بود. پسرانش نیز در امر تجارت و بازرگانی و سرمایه‎گذاری در این امر مانند پدرشان علاقه نشان دادند و به‎صورت اشتراکی دست به عملیات وسیعی زدند. در آغاز شعبه‎های متعدد تجاری در آذربایجان تاسیس کردند، سپس گستره فعالیت شرکت طومانیانس به سایر ولایات شمالی مانند انزلی و رشت و بارفروش (بابل) توسعه یافت.

این تجارتخانه در آغاز به صادرات میوه‎ و خشکبار، پنبه و ابریشم ایران به روسیه اشتغال داشت، اما رفته‎رفته افزایش ثروت این موسسه، صاحبان آن را به سمت تولید مستقیم این محصولات کشاند؛ به‌طوری‎که علاوه بر آذربایجان، در گیلان، مازندران، قزوین و ساوه و دیگر مناطق به‌صورت مستقیم به تولید پنبه، میوه‎ و خشکبار یا ابریشم و دیگر محصولات می‎پرداختند. تجارتخانه طومانیانس علاوه بر نقش فعال در امر صادرات و واردات و ملک‎داری (زمین‎داری) به کارهای بانکی و صرافی نیز می‎پرداخت. هنگام جنگ‎های داخلی آمریکا که پنبه ایران به یکباره اهمیت زیادی پیدا کرد، تجارتخانه مذکور از راه فروش پنبه و صادرات آن به روسیه سود فراوانی برد. برادران طومانیانس در تجارت با روسیه تلاش گسترده‎ای را انجام داده بودند. برای سهولت در امر تجارت با روسیه دو تن از چهار برادر در باکو مقیم شدند و دو تن دیگر در تبریز و تهران ماندند و به فعالیت می‎پرداختند.

فعالیت وسیع تجاری صاحبان تجارتخانه طومانیانس در تجارت داخلی و خارجی و آشنایی با پول‎های خارجی در طی معاملات، سبب جذب برادران طومانیانس به امور صرافی شد. از آنجا‎که صرافی در آن زمان از جمله شغل‎های سودآور و پرمنفعت بود از طریق این کار منافع هنگفتی نصیب خانواده مذکور گردید و به تبع آن، حتی موسسه طومانیانس را به بانک تبدیل کرد. ترقی و رونق تجارتخانه در کار صرافی باعث شد دیگر عملیات تجاری آن تحت‎الشعاع قرار بگیرد. علاوه بر فعالیت وسیع داخلی، بخش عمده‎ای از فعالیت تجارتخانه طومانیانس در ارتباط با روسیه بوده است. با وجود فعالیت گسترده بانکی و صرافی، میان موسسه و بانک استقراضی رقابت وجود نداشته است. این مساله به انتفاعی بودن بانک مزبور و غیرسیاسی بودن تجارتخانه طومانیانس برمی‌گردد؛ به‎طوری‎که حتی از نظر مشی و روش کار میان دو موسسه شباهت نزدیکی وجود داشت.

بخش عمده‎ای از فعالیت تجاری طومانیانس‎ها با روسیه از طریق دریای خزر صورت می‎گرفته است. آنها دو کشتی کوچک بخاری در دریای خزر به آب انداخته بودند و بین انزلی و بادکوبه کار حمل‎و‎نقل کالا و مسافر را به عهده داشتند. تجارتخانه طومانیانس را از لحاظ فعالیت اقتصادی و تجاری به دو قسمت می‎توان تقسیم کرد: یک قسمت آن مربوط به ایران بود؛ قسمت دیگر آن مربوط به روسیه بوده است. هر دو قسمت در ابتدا با یکدیگر ارتباط تنگاتنگی داشته و کاملا به هم مربوط بودند، اما بعدها از نظر اقتصادی و حسابداری به‎ویژه در سال‎های قبل از جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ م) از یکدیگر جدا شدند، به‌طوری که حتی نوع فعالیت‎هایشان در روسیه و ایران متفاوت بود. شعب تجارتخانه طومانیانس در روسیه، در شهرهای بادکوبه، حاجی طرخان و مسکو دایر بود و این موسسه با بعضی از بانک‎های اروپای مرکزی و غربی در ارتباط بود و کارهای خود را در وین، برلن، پاریس، لندن و قسطنطنیه توسط آنها انجام می‎داد. شعب تجارتخانه در ایران و در شهرهای تهران، تبریز، ارومیه، رشت، انزلی، قزوین، سبزوار و گرگان دایر بوده است. در دوران جنگ جهانی اول (۱۹۱۴-۱۹۱۸م/ ۱۳۳۲-۱۳۳۷ ق) دارایی موسسه به ۳ میلیون تومان و دیون آن به یک و نیم میلیون تومان رسیده بود. علاوه بر این مخارج اداری آن سالانه حدود ۶۰ هزار تومان می‎شده است. سرانجام تجارتخانه طومانیانس بعد از خاتمه جنگ جهانی اول (۱۹۱۸م/ ۱۳۳۷ ق) با بحران شدیدی مواجه شد.

هنگامی‎که قسمتی از دارایی آن در روسیه توقیف شد، در ایران نیز مردم سپرده‎های خود را درخواست کردند و با وجود آنکه دارایی موسسه از بدهکاری‎هایش بیشتر بود، متاسفانه به دلیل دسترسی نداشتن به تمامی اموال و دارایی خود و معضلاتی که بر سر راه پرداخت آن به‎وجود آمد، نتوانست از عهده مشکلات برآید. سوءاستفاده رقبای این تجارتخانه از اوضاع به‎وجود آمده مزید بر علت گردید و عاقبت موسسه با وجود حمایت مالی دولت ایران نتوانست ادامه دهد و از پای درآمد؛ در نتیجه ورشکست و حکم توقف آن صادر شد. ارامنه نقش ارزنده‎ای در تجارت داخلی و خارجی ایران داشتند. تجار ارمنی میان ایران، روسیه، قفقاز و عثمانی در گسترش امر تجارت دخیل بودند. تجارتخانه طومانیانس وسیع‎ترین و بزرگ‌ترین آنها در ایران بود. از دل تجارتخانه طومانیانس، شرکت دیگری به نام آرامیانس تشکیل شد. این شرکت را ۲۰ تن از کارکنان تجارتخانه طومانیانس تاسیس کرده بودند، اما بعدها اعضای آن به ۹ نفر کاهش پیدا کرد. این شرکت در رشت، تبریز، باکو، ادسا و مسکو نمایندگی‎های تجاری داشت. عمده کار شرکت آرامیانس صدور پنبه و پشم ایران به روسیه و وارد کردن نقره و قماش از آن کشور به ایران بود.

تجارتخانه بدل آرزومانیان، یکی دیگر از فعالیت‎های تجار ارامنه در ایران بود. این موسسه توسط بدل آرزومانیان و برادران با سرمایه حدود ۳۰۰ هزار تومان تاسیس شد. آرزومانیان‎ها بخشی از مواد خام مورد نیاز بازارهای روسیه را از ایران تهیه و به آن کشور صادر و در مقابل شمش نقره و بعضی کالاهای ساخته شده روسیه را به ایران وارد می‎کردند. علاوه بر تجارتخانه‎هایی که به آن پرداختیم، بعضی شرکت‎های دیگر بودند که در کنار تجارتخانه‎های خارجی و داخلی فعالیت می‎کردند. در بعضی از اسناد موجود از دوره قاجار به نمونه‎هایی از آن اشاره گردید؛ به‌عنوان نمونه می‎توان از شرکت صفائیه نام برد. این شرکت در زمان مظفرالدین‎شاه (۱۳۱۳-۱۳۲۴ ق/ ۱۸۹۵-۱۹۰۶م) و در شهر ساری تشکیل شد. مرکز اداری شرکت مزبور در ساری بود و ریاست آن را عمده التجار حاجی محمدحسن تاجر به عهده داشت. این موسسه در مازندران و بعضی مناطق دیگر نظیر تهران، اصفهان، یزد فعالیت تجاری می‎کرد. علاوه بر این، در باکو هم نمایندگی داشت و از طریق دریای خزر به تجارت کالاهای صادراتی و وارداتی مشغول بود.