اوضاع خلیج فارس در عصر مادها

اقوام آریایی پس از مهاجرت به سرزمین اصلی ایران در بخش‌های عمده‌ای از مناطق ساحلی خلیج فارس و دریای عمان ساکن شدند (فرای ۱۳۶۸: ۸۲). آریایی‌ها از شرق به رود سند، از غرب به خلیج فارس و از جنوب به اقیانوس هند و دریای عمان نفوذ کردند. با تشکیل دولت ماد، نخستین سلسله آریایی، خلیج فارس و دریای عمان به تدریج اهمیت بیشتری یافتند، ایالت کوهستانی پارس در جنوب مادپارتاکنا قرار داشت و با اتصال به دره‌های کارون و کرخه، زمینه‌های دستیابی این دولت را به سواحل فراهم می‌ساخت. به این ترتیب برای ایجاد مرزهای دریایی جنوبی ایران که در طول تاریخ کمترین دگرگونی را داشت، نخستین گام‌ها برداشته شد (میرحیدر، ۱۳۵۵: ۴) با وجود این، تسلط و حاکمیت اولیه سلسله ماد بر مرزهای آبی خلیج فارس و دریای عمان مقتدرانه نبود و پاره‌ای از عوامل چون ضعف نیروی دریایی مادها و دشواری خاص آب و هوایی مناطق جنوبی این امر را تشدید می‌کرد.

پس از تثبیت پایه‌های دولت آریایی ماد، کشاکش سیاسی، نظامی و نیازهای اقتصادی، دولتمردان هگمتانه را به نظارت بیشتر بر سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان واداشت، چنان که در دوره حکومت استیاگس، سواحل کرمان بزرگ، جزایر خلیج فارس و ناحیه پاریکانیان و مکران و بلوچستان کنونی که اغلب شامل سواحل و کناره‌های دریای عمان می‌شد، در اختیار دولت ماد بود (دیاکونوف، ۱۳۸۰: ۳۲۰). کشف آثار تمدنی از دوره مادها در لافت جزیره قشم، نشان‌دهنده کوشش ایرانی‌ها برای حاکمیت بر این حوزه دریایی است (راد، ۱۳۵۵: ۶۵۵). براساس متن‌های کهن نام دریای اریتره که در آثار یونانی شامل خلیج فارس و دریای عمان می‌شد از نام فرمانروای پارسی به نام ارثیراس گرفته شده است که بر شماری از جزایر حکمرانی می‌کرد. براساس روایت آگاثارخیدس یونانی، حاکم بخشی از استان فارس کنونی در سواحل خلیج فارس بود و در جزیره قشم استقرار داشت. برخی متن‌های کهن آرامگاه او را در جزیره اراکتایا اگوریس (قشم) دانسته‌اند.

حکومت ماد از راه ایالت پارس باستان با سواحل جنوب و جنوب شرقی ایران و رودهای ناحیه سوزیانا یا خوزستان و عیلام قدیم ارتباط داشت و از غرب با امپراتوری آشور هم‌مرز بود. این موقعیت مهم جغرافیایی سرزمین ماد را در کانون تبادلات تجاری قرار می‌داد. جاده‌های مناسب کاروان‌رو، ماد سفلی را با مراکز اقتصادی در کرمانشاه، بابل، مناطق شرقی، ری قدیم، عیلام و حدود پارتاکنا و اصفهان مرتبط می‌ساخت. دره‌های بخش علیای رود کرخه، محل تلاقی و عبور راه‌های بازرگانی به سوی شرق و اکباتان بود. راه‌هایی که تمدن‌های آسیای مقدم و قفقاز را با آسیای میانه مربوط می‌ساخت از سرزمین ماد می‌گذشت. بازرگانان ماد طلا و سنگ لاجورد را که از بدخشان وارد می‌شد از راه خلیج فارس و دریای عمان به مناطق دوردستی چون مصر و آفریقا صادر می‌کردند (دیاکونوف، ۱۳۸۰: ۸۳ تا۸۹).

منبع: محمدجعفر چمنکار، تاریخ روابط خارجی، 1388: 20-1.