ذخایر آبی اصفهان دیروز

اصفهان وسیع‌ترین و پرآب‌ترین نقطه ایالت جبال است (لسترنج،۱۳۳۷: ۲۲۰) که مهم‌ترین ثروت آبی آن نیز زاینده‌رود است (نام این شهر نیز همیشه با نام زاینده‌رود همراه بوده است).

این رودخانه از جمله ثروت‌های آبی اصفهان بود که برای کشت و زراعت و زندگی روزمره مردم اصفهان استفاده می‌شد؛ همچنین، با توجه به‌وجود این رودخانه پرآب، می‌توان گفت که مردم اصفهان از این رودخانه بهره‌های دیگری چون صید ماهی می‌بردند که هم مصرف خانگی داشت و هم برای فروش به بازار برده می‌شد و به همین علت ماهی را می‌توان از محصولات غذایی مهم و روزمره ساکنان اصفهان نام ‌برد. این رودخانه در منابع گوناگون با نام زنده‌رود (یاقوت حموی، ۱۳۶۲: ۱۷۰)، زاینده‌رود (ناصرخسرو، ۱۳۸۱: ۲۳۳)، زرنرود (حدودالعالم من المشرق الی المغرب، ۱۴۲۳: ۱۵۱)، زنده‌رود (قدامه‌بن جعفر، ۱۳۷۰: ۱۲۵) و زرینه‌رود (قزوینی، ۱۳۷۳: ۳۵۸) آمده است. مقدسی آب زاینده‌رود را گوارا و نیکو (مقدسی، ۱۳۶۱: ۵۹۲) و یاقوت حموی آب آن را بهترین آب‌ها، گواراترین و مغذی‌ترین آنها می‌داند (یاقوت حموی، ۱۳۸۲: ۲۳۶) و آبی بسیار زلال، سبک و تمیز بوده است.

چنان‌که قزوینی می‌نویسد: «پشم زبر را که در آن شویند، نرمش یابد و مانند حریر گردد» (قزوینی، ۱۳۷۳: ۳۵۸). در علائق‌النفیسه آمده است که اردشیر بابکان نام رودخانه زرین‌رود را بر این رودخانه گذاشته است (ابن‌رسته، ۱۳۸۰: ۱۸۳). آب زاینده‌رود که از زردکوه در دهکده‌ای به نام بناکان سرچشمه می‌گرفت (ابن‌الفقیه همدانی، ۱۳۴۹: ۱۰۱) در قرن چهارم منفعتی بسیار برای شهر اصفهان داشت، چنان‌که همه مزارع و روستاهای اصفهان را آبیاری می‌کرد و درختان گوناگون و گل‌های رنگارنگ با آن رود رشد و نمو پیدا می‌کردند و همه آب آن صرف زراعت بخس (دیم) می‌شد (ابن‌حوقل، ۱۳۴۵: ۱۰۸ و حافظ ابرو، ۱۳۷۵: ۱۶۴) و از آن نهرهایی منشعب می‌شد که به همه مناطق اصفهان آب می‌رساند (سهراب، ۱۳۷۳: ۲۳۱). ریگ‌های رودخانه زاینده‌رود در رنگ‌های مختلف بود، چرا که از این رودخانه گل سرخی می‌رویید که باعث تغییر رنگ آب می‌شد و باغداران این گُل را به داس می‌مالیدند و به جای رنگ در مصارف باغداری و قطع شاخه‌های انگور استفاده می‌کردند و این کار مانع کرم‌زدگی درختان می‌شد.

از دیگر مصارف زاینده‌رود استفاده از سنگ آن در علم پزشکی بود، چراکه سنگ این رودخانه را با آب جوشانده و برای برطرف‌کردن سنگ کلیه به کار می‌بردند (مسعودی، ۱۳۶۵:۷۱۰) از دیگر ثروت‌های آبی و طبیعی اصفهان می‌توان به یخ و برف فراوان اشاره کرد که از روستای ماربانان در نزدیک اصفهان حاصل می‌شود (ابن حوقل، ۱۳۴۵: ۱۰۸، ۱۶۶). به‌نظرمی‌رسد رودخانه‌های اصفهان محل زندگی پرندگان مهاجر نیز بوده و احتمالا این پرندگان یکی از منابع درآمد مردم اصفهان و همچنین از مواد غذایی مورد استفاده آنان بوده چنان‌که مقدسی در بخش شگفتی‌های کتاب خود از رودخانه‌ای مردابی سخن گفته که تنها ساکنانش پرندگان بوده‌اند (مقدسی، ۱۳۶۱: ۵۹۳).

منبع: علی غلامی فیروزجایی، محسن پرویش، «وضعیت اقتصادی اصفهان در دوران آل‌بویه»، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، 1393: 51-67.