خروج از محرمانه

دنیای اقتصاد: روز سه‌شنبه ۲۵ آبان ماه، مرکز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی وزارت خارجه میزبان جمعی از مسوولان، استادان، پژوهشگران تاریخ و خبرنگاران بود تا در جریان مراسمی از شماری از اسناد محرمانه موجود در این وزارتخانه رونمایی شود. مراسم با حضور وزیر امور خارجه، قائم‌مقام وی و جمعی از شورای معاونان به‌صورت رسمی آغاز شد.

برگزار‌کنندگان این مراسم با اشاره به ضرورت خروج این اسناد از حالت محرمانه، اینگونه بیان کردند که در مرحله اول خروج اسناد از وضعیت محرمانه طی سال‌های دهه ۱۳۸۰، با تلاش کارشناسان مرکز اسناد وزارت خارجه بیش از یکصد هزار سند براساس ضوابط قانونی قابلیت خروج از حالت محرمانه را پیدا کردند. بر اساس مصوبه آخرین نشست شورای عالی انتشار اسناد در اردیبهشت ماه گذشته، این اجازه صادر شد تا روند آزادسازی اسناد محرمانه تا اسناد مربوط به تاریخ شهریور ماه سال ۱۳۵۶ ادامه پیدا کند. انتشار این اسناد از این حیث حائز اهمیت است که با خروج آنها از حالت محرمانه ایران نیز در زمره کشورهایی قرار می‌گیرد که پرده از اسناد محرمانه دیپلماتیک خود برمی‌دارد و با این اقدام ضمن آنکه می‌توانیم با تجربه دیپلماسی ایرانی و زوایای ناشناخته آن آشنا شویم، جایگاه ایران را به‌عنوان یک کشور مهم و بازیگر مستقل و فعال در عرصه نظام بین‌الملل در ۲۰۰ سال گذشته بازنمایی می‌کند.

به علاوه این اقدام از آن جهت دارای اهمیت است که در منطقه ما در حوزه ایران بزرگ فرهنگی به دلایل گوناگون امکان تحریفات مختلفی وجود دارد و اقداماتی از این دست می‌تواند مانع از چنین تحریفاتی باشد. همچنین با کاری که در مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت خارجه اتفاق افتاد، بیش از گذشته شاهد تبادل اسناد در میان مراکز اسنادی خواهیم بود. این مجموعه‌ای است که به همت مراکز مختلف شکل گرفته و تاکنون در خدمت مجموعه‌های مختلف حقیقی و حقوقی بوده است و در آینده نیز به جامعه دانشگاهی و پژوهشی ما کمک خواهد کرد. اولین سخنران مراسم دکتر محمد جواد ظریف بود که سخنان خود را با خوشامد گویی و تبریک این رویداد به پژوهشگران و دست اندرکاران امر سند آغاز کرد، متن سخنرانی ظریف در این مراسم به این شرح بود:

این مراسم فرصتی را فراهم می‌کند تا با گوشه‌ای از گنجینه‌های ارزشمند موجود در مرکز اسناد وزارت خارجه و نقش آن در تحکیم حاکمیت ملی، تقویت میراث فرهنگی و تمدنی ایران و انتقال آن به نسل‌های آینده آشنا شویم. نگاه نهادینه و منسجم به اسناد سیاست خارجی، بیش از ۱۱۵ سال قبل در اولین قانون تاسیس وزارت امور خارجه مورد توجه واقع شد. مرکز اسناد وزارت امور خارجه در برگیرنده مجموعه بی نظیر از میراث مستند ملی در قالب حدود ۵۰ میلیون انواع سند سیاسی و تاریخی است که قدیمی‌ترین آن متعلق به سال ۸۶۸ه.ش یا ۱۴۶۳ م است. این اسناد مجموعه‌ای از فرمان‌ها، احکام، دستخط، دیوانیات، اخوانیات، سیاهه‌ها، نقشه‌ها، عکس‌ها، معاهدات و سایر اسناد دیداری و شنیداری است که به همت پیشینیان جمع‌آوری، حفظ و نگهداری می‌شود. صرف نظر از نفیس بودن هر ورق از این اسناد به لحاظ جنس کاغذ، خط، مرکب، افشان‌گری، جدول‌کشی، توقیع، ظهرنویسی، تاریخ و محل کتابت، اسلوب نگارش و... آنچه آنها را از دیگر اسناد آرشیوی کشور متمایز می‌کند، نقشی است که این اسناد می‌توانند در حفظ و معرفی میراث تمدنی کشور و کمک به بازخوانی حافظه تاریخی ایرانیان داشته باشد.

همچنین اسناد تاریخ دیپلماسی شیوه‌های به کار‌گیری فن دیپلماسی در نزد گذشتگان را مشخص می‌کند، بخش اصلی و عمده اسناد تاریخ روابط خارجی ایران به‌صورت کشف است و در چارچوب ضوابط قانونی منتشر و در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد اما بخش مهم دیگری نیز به‌صورت اسناد طبقه‌بندی‌شده است که حدود ۲۰ درصد کل اسناد را در بر می‌گیرد. همراه با گشایش اولین سفارتخانه‌های ایران در خارج از کشور، هسته‌های اولیه نظام اداری وزارت خارجه در حوزه ستادی نیز ایجاد شدند و در این راستا بخش یا واحدی به نام دایره مرموزات یا واحد رمز و محرمانه یا اداره رمز و حفاظت اسناد به وجود آمد تا ارتباطات طبقه‌بندی این وزارتخانه را سازماندهی کند. این بخش از جمله تشکیلاتی است که تا امروز نیز مورد توجه ویژه‌ای بوده و همگام با پیشرفت دانش و فناوری از ابزارها و امکانات پیشرفته برخوردار شده است. بنابراین همواره بخشی از اسناد روابط خارجی به دلیل ماهیت و حساسیت پاره‌ای از موضوعات و ضرورت حفظ اسرار حاکمیتی به‌صورت طبقه‌بندی شده نگهداری می‌شود اما این حساسیت مانع از آن نبوده است که قانون از ضرورت دسترسی پژوهشگران به این اسناد در زمان مناسب خود غافل بوده باشد. طبیعتا قانون‌گذار به این نکته واقف بوده است که بدون مراجعه به حداقل بخشی از این اسناد هر نوع برداشتی از دیپلماسی گذشته و حتی درک صحیح مسائل روز سیاست خارجی ناقص خواهد بود.

بنابراین تصویب ماده واحده از سوی مجلس شورای اسلامی در زمینه انتشار اسناد طبقه‌بندی‌شده و تاریخی وزارت خارجه در اسفند ۱۳۶۳ و همچنین تصویب آیین‌نامه هیات وزیران در سال ۱۳۶۵ راه را برای آزادسازی مشروط اسناد تاریخی در ایران هموار کرد. به موجب این قانون کشف اسناد تاریخی با قدمت بالای ۳۰ سال و اسناد طبقه‌بندی‌شده با قدمتی بیش از ۴۰ سال تحت ضوابطی زیر نظر شورای عالی نظارت بر اسناد با مسوولیت وزارت امور خارجه اجازه انتشار می‌یابد. اگرچه شرایط جنگ تحمیلی و موانع اداری پس از جنگ یک وقفه ۲۰ ساله را در انتشار این اسناد پدید آورد، اما خوشبختانه با تلاش همکاران ما در مرکز اسناد وزارت امور خارجه، تصویب شورای عالی نظارت بر انتشار اسناد و سیاست دولت تدبیر و امید مبتنی بر دسترسی مردم به داده‌های ملی، امکان آزادسازی حدود ۷۰ هزار سند محرمانه تاریخی تا مقطع شهریور ۱۳۲۰ فراهم شده است.

علاوه بر این رویکرد شورا و وزارت خارجه آن است که اسناد کشف و طبقه‌بندی شده تا بازه زمانی شهریور ۱۳۵۶ به تدریج مشمول آزادسازی و انتشار قرار گیرند تا جامعه علمی و پژوهشی کشور امکان دسترسی به آنها را پیدا کند. این اسناد ضمن کمک به بازشناسی حافظه تاریخی، موجب می‌شوند که از تجربه‌های گذشته برای زندگی امروز درس بگیریم. تجربه به ما می‌آموزد که اگر امروز انتشار اسنادی را که به تقویت هویت ایرانی، تحکیم حاکمیت ملی و افزایش پیوندهای فرهنگی و تمدنی با همسایگان کمک خواهند کرد به تاخیر بیندازیم، فردا دیگران با اسناد ناقص و مخدوش و برخوردهای گزینشی با اسناد تاریخی برای خود هویت جعلی خواهند ساخت و چه بسا ارتباطات ما را با همسایگانمان خدشه‌دار می‌کنند.

موضوع اسناد تاریخ دیپلماسی تنها به انتشار آنها خلاصه نمی‌شود، اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه با اتکا به گنجینه ارزشمند اسنادی که در اختیار دارد مجموعه‌ای فعالیت‌های مرتبط با خدمات پژوهشی، همکاری‌های اسنادی، برگزاری همایش‌ها و میزگردهای بزرگداشت روابط، گرامیداشت شخصیت‌های فرهنگی و تاریخی و گفت‌وگوهای تاریخی و تمدنی با دیگر کشورها به‌ویژه در حوزه تمدنی ایرانی را با هدف احیا و تحکیم پیوندهای فرهنگی و تمدنی، کمک به ارتقای روابط سیاسی، ترویج ادبیات تاریخ‌پژوهی در حوزه سیاست خارجی و کمک به دیپلماسی کشور در دستور کار قرار می‌دهد. از دیگر اقداماتی که با هدف بهره‌گیری از اسناد تاریخی برای معرفی ویژگی‌های فرهنگی و تمدنی ایران در دستورکار قرار دارد، ثبت مجموعه‌های اسناد وزارت امور خارجه در فهرست‌های ملی و بین‌المللی حافظه جهانی یونسکو است. در این رابطه تاکنون مجموعه نفیس نقشه‌های تاریخی مربوط به عصر قاجار در فهرست بین‌المللی برنامه حافظه جهانی یونسکو و مجموعه اسناد و تصاویر کربلا در فهرست حافظه جهانی منطقه آسیا و اقیانوسیه ثبت شده است. علاوه بر این دو مجموعه ارزشمند اسنادی یعنی عکس‌های تاریخی و مکاتبات سران جهان با دولت ایران در دوره قاجار نیز اخیرا در فهرست ملی برنامه حافظه جهانی به ثبت رسیده است. امیدواریم که این اسناد به خوبی پاس داشته شوند و در دسترس پژوهشگران قرار گیرند.

پس از سخنان وزیرخارجه دکتر صفت گل استاد دانشگاه تهران اهمیت این رویداد را این‌گونه ارزیابی کرد: از امروز باب فرخنده‌ای در حوزه تاریخ دیپلماسی گشوده می‌شود. معمولا مورخان دشواری عمده‌ای که در تاریخ‌نگاری دیپلماسی دارند، دسترسی به اسناد و آرشیوهای مرتبط با این حوزه است. امروزه دانش تاریخ را به‌عنوان تجربه انباشته مدیریتی تعریف می‌کنیم، یعنی بخشی از مهم‌ترین تحقیقات تاریخی معطوف به استخراج تجربه انباشته‌ای است که در اسناد مندرج است. باید اعتراف کرد که اسناد حوزه تاریخ دیپلماسی ایران در طول تاریخ کهن این سرزمین نه نگهداری شده‌اند و نه باقی مانده‌اند. بنابراین امروزه بیشترین حجم اسناد باقی‌مانده مربوط به تاریخ دیپلماسی ایران در ۲۰۰ سال اخیر است که در آرشیوهای ایرانی، کشورهای همسایه و عمدتا در آرشیوهای اروپایی و غربی نگهداری می‌شوند. بنابراین ما در پیش از این ۲۰۰ سال، به‌ویژه برای دوره‌های پیش از دوران قاجار، خلأها و کمبودهای جدی داریم. اکنون که وزارت خارجه به‌صورت جدی و با اهتمام قابل تقدیر در اندیشه ساماندهی اسناد مربوط به تاریخ دیپلماسی است، می‌شود انتظار داشت که برای گردآوری اسناد مربوط به این بخش از تاریخ مغفول دیپلماسی هم تدبیری اندیشیده شود.

اگر تاریخ تجربه مدیریتی در حوزه سیاست، اقتصاد و جامعه است، قاعدتا اکنون با اقدام قابل تحسین وزارت خارجه زمان دو اقدام مهم فرا رسیده است. این دو اقدام را می‌توان به‌صورت دو برنامه پیشنهادی برای کار روی اسناد تاریخ دیپلماسی در نظر گرفت. از آن جا که اسناد دیپلماسی اشیای عزیز موزه‌ای نیستند و آنچه در این اسناد مندرج می‌شود، تجربه انباشته مدیریت دیپلماتیک تاریخ ایران است، بنابراین می‌شود با اعتنا به مندرجات این اسناد، به تنظیم و تدوین درس‌نامه‌های دیپلماسی اهتمام ورزید. قسمت دوم که شاید بیشتر اهمیت دارد، مساله رویکرد ایرانی نظریه دیپلماسی است. به اعتقاد من اسناد آرشیو حوزه تاریخ دیپلماسی این امکان را فراهم می‌کند تا به تدریج به سمت تدوین نظریه ایرانی تاریخ دیپلماسی حرکت کنیم. به این منظور ما در دانشگاه تهران برنامه‌هایی را تدارک دیده‌ایم با عنوان «تاریخ دیپلماسی ایران و تقدیر تاریخی ملت ایران» که با امکانی که اکنون مرکز اسناد تاریخ دیپلماسی وزارت خارجه برای دسترسی به اسناد محرمانه فراهم کرده و قاعدتا تجربه‌های جزئی‌تری از مدیریت دیپلماتیک در این نوع از اسناد نهفته شده است، می‌شود هم به سوی تدوین درس‌نامه‌های دیپلماتیک حرکت کرد و هم با تمرکز بیشتری بر موضوع رویکرد ایرانی نظریه دیپلماسی پرداخت تا شاید بتوانیم این نظریه را به یکی از مکاتب تاریخ دیپلماسی مبدل کنیم. بنابراین این کار می‌تواند به تدوین تاریخ دیپلماسی ایران در حوزه منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای کمک کند.

آخرین سخنران برنامه دکتر رضا شعبانی استاد بازنشسته دانشگاه شهید بهشتی بود که با اشاره با عظمت تاریخی ایران و صلح‌طلبی این ملت، رمز ماندگاری این کشور را در طول تاریخ به‌رغم حضور در منطقه‌ای پرآشوب همین دارا بودن حافظه تاریخی دانست که در پس ذهن هر فرد ایرانی وجود دارد و موجب می‌شود تا رفتاری متفاوت نسبت به سایر ملل منطقه داشته باشد. وی اشاره کرد که ما در طول تاریخ خود اخلاقی زیسته ایم و این اسناد در کنار آثار دیگری چون شاهنامه و کتب متعدد مربوط به شیوه ملک داری نمایانگر شیوه زیست تاریخی ما است. بنابراین آنچه موجب می‌شود ما امروزه در برابر ملل دنیا محکم و سربلند بایستیم در حقیقت داشته‌های تاریخی است که بسیاری دیگر از کشورها فاقد آن هستند.

پس از سخنرانی دکتر شعبانی و در حاشیه این برنامه دکتر ظریف هدایای دیپلماتیک خود را به موزه اسناد وزارت خارجه تقدیم کرد. یکی از این هدایا، تابلو زیبایی، اثر یک نقاش اندونزیایی بود که به‌صورت نمادین تا انتقال سایر هدایا، به این مرکز اهدا شد. در ادامه از تعدادی از کارکنان وزارت خارجه که در جمع‌آوری و آرشیو این اسناد همکاری داشتند تقدیر به عمل آمد. در بخش نهایی برنامه، دکتر ظریف با رونمایی از اسناد، به همراه جمعی از حاضران، به بازدید از تعدادی از این اسناد که برای نمایش در سالن مرکز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی قرار داده شده بود، پرداخت. موضوع برخی از این اسناد مساله بحرین، استرداد و تبعید شخصیت‌های سیاسی، روابط ایران و سایر کشورها، معاهدات و مذاکرات مربوط به استرداد اشیای تاریخی و پاره‌ای از مسائل داخلی دارای وجه بین‌المللی است.