اسناد تاریخی ایران در آرشیو بریتانیا
در کشور بریتانیا مجموعه آرشیوی متعددی وجود دارد که اسناد مربوط به ایران در آنها نگهداری می‌شود. اگر بخواهیم دسته‌بندی کنیم باید به اولویت کمی و کیفی دسته‌بندی کنیم. اولین آرشیو که این‌گونه اسناد در آن نگهداری می‌شود آرشیو بریتانیا است که در جنوب غرب لندن در منطقه کیوگاردنز است و آرشیوهای دیگر که اسناد در آن نگهداری می‌شود به ترتیب کمی و کیفی آرشیو اسناد دیوان هند (ایندیا آفیس لایبرری) است که مربوط به وزارت مستعمرات و نایب‌السلطنه هند است و بعد از استقلال هند این اسناد به کتابخانه ملی بریتانیا منتقل شده است.
در کشور بریتانیا مجموعه آرشیوی متعددی وجود دارد که اسناد مربوط به ایران در آنها نگهداری می‌شود. اگر بخواهیم دسته‌بندی کنیم باید به اولویت کمی و کیفی دسته‌بندی کنیم. اولین آرشیو که این‌گونه اسناد در آن نگهداری می‌شود آرشیو بریتانیا است که در جنوب غرب لندن در منطقه کیوگاردنز است و آرشیوهای دیگر که اسناد در آن نگهداری می‌شود به ترتیب کمی و کیفی آرشیو اسناد دیوان هند (ایندیا آفیس لایبرری) است که مربوط به وزارت مستعمرات و نایب‌السلطنه هند است و بعد از استقلال هند این اسناد به کتابخانه ملی بریتانیا منتقل شده است.
باید توجه داشت که در سال‌های پایانی قرن هجدهم تا نیمه قرن بیستم که دوران افول امپراتوری بریتانیا است، ایران از لحاظ سیاسی، راهبردی، ژئوپلیتیک و منابع مختلف، اهمیت خاصی برای قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای و جهانی داشته است. سوای دلایل اختصاصی داخلی، چهار دلیل باعث شده بود که ایران برای بریتانیا حائز اهمیت باشد. در قرن هجدهم و نوزدهم مساله خلیج‌فارس است و مهم‌تر از مساله خلیج‌فارس، مساله هند بوده و ایران به‌عنوان باب هند و منطقه حائل و حافظ منافع بریتانیا در هند بوده است. در قرن بیستم علاوه بر این دو دلیل، دو دلیل دیگر به وجود می‌آید یکی مساله نفت و دیگر مساله بلشویسم، اتحاد جماهیر شوروی و جنگ سرد بین بلوک شرق و غرب است.
علاوه بر این دو آرشیو مذکور، آرشیوهای مهمی که در بریتانیا درباره ایران سند دارند یکی آرشیو بریتیش پترولیوم (بی.پی) است، که اسناد نفت ایران در آنجا نگهداری می‌شود. این آرشیو تا حدود ۲۵ سال قبل بسته بود. در واقع اسناد این آرشیو ابتدا در لندن و کمبریج بود و به قرائت و روایت خود آن شرکت سه جلد کتاب قطور درباره نوشتند. جلد اول این مجموعه به‌طور کامل و نیمی از جلد دوم درباره ایران است. اسناد این موسسه، از ۲۵ سال پیش به مرور برای عموم باز شد و به‌صورت مشروط به دانشگاه وارویک در حومه شهر کاونتری واگذار شد. البته تقریبا تا سال ۲۰۰۸ میلادی این آرشیو نیمه بسته بود و خیلی سخت سند می‌داد؛ ولی از ۲۰۰۸ که صدمین سالگرد کشف نفت در ایران بود، در سازوکار خود تجدیدنظر کردند و آرشیو را تا حد زیادی برای عموم بازکردند.
چهارمین آرشیو که در مورد ایران اسنادی گردآوری کرده است آرشیو بانک شاهنشاهی سابق ایران (The Imperial Bank of Persia) است. این بانک پس از خروج از ایران با چند موسسه اقتصادی در خاور دور ادغام شد و بانک کنسرسیوم هنگ‌کنگ و شانگهای (HSBC) را تشکیل دادند. این موسسه از ابتدای دهه ۹۰، بازگرداندن هنگ‌کنگ از بریتانیا به چین و انتقال مرکزیت آن و به تبع آن از هنگ‌کنگ به لندن، آغاز به دادن سند کردند. در دهه ۹۰ دو جلد کتاب رسمی را به قلم محقق اقتصادی بزرگی به نام دکتر جفری جونز استخدام کردند. جلد اول کتاب را که مربوط به ایران است دکتر ناصر موفقیان به فارسی ترجمه کرده است. کار شرافتمندانه‌ای که جفری‌جونز در این کتاب کرده این است که در دو سه فصل این کتاب در مناقشاتی که مردم ایران با بانک شاهی داشتند، در کتابی که سفارش داده خود این بانک بود، حق را به ایران داده است. به‌خصوص در مناقشه ابوالحسن ابتهاج مدیر کل وقت بانک ملی ایران با بانک شاهی در دوران جنگ جهانی دوم، از ایران جانبداری کرده است.
آرشیوهای دیگر مرتبط با اسناد ایرانی در بریتانیا، آرشیو دانشگاه کمبریج است که اسناد اهدایی افراد و خانواده‌ها در آن نگهداری می‌شود. مهم‌ترین مکاتبات شخصی پروفسور ادوارد براون درباره انقلاب مشروطیت، به‌خصوص دوران استبداد صغیر و حوادث پس از آن است. این اسناد به همراه مجموعه نسخ خطی متعلق به براون، در سال‌های گذشته توسط جانشینان براون، یعنی نیکلسون و آربری فهرست نویسی کلی شده، ولی هنوز به‌طور دقیق کاتالوگ نشده است. مجموعه دیگر در بخش خاورمیانه دانشگاه آکسفورد است که بیشتر شامل چند مجموعه اهدایی از نظامیان بریتانیایی حاضر در ایران در نیمه نخست قرن بیستم میلادی است. اگر برگردیم به مجموعه اول، آرشیو بریتانیا، باید بگویم برخلاف خیلی از آرشیوهای ملی در دنیا در آرشیو ملی بریتانیا، به جز مواردی خاص، کمتر اسناد اهدایی دیده می‌شود و بیشتر اسناد دولتی است. پروژه‌هایی که در کشورهای دیگر انجام می‌شود ولی خودشان مستقیما سند از جای دیگری نمی‌گیرند.
مجموعه اسنادی که درباره ایران نگهداری می‌شود در یک تقسیم‌بندی کلی از جهت بیشترین حجم مربوط به اسناد وزارت خارجه بریتانیا و سپس از سال ۱۹۶۵، وزارت خارجه و مستعمرات است. دیگر مجموعه‌های مربوط به ایران در آرشیو ملی بریتانیا که اسناد مربوط به ایران را دارند، وزارت جنگ (وزارت دفاع بعدی)، نخست‌وزیری، هیات دولت، پارلمان، وزارت بازرگانی، دوایر مختلف امنیتی، شورای فرهنگی بریتانیا، وزارت کشور، وزارت خزانه‌داری، نیروی هوایی و دریاداری بریتانیا هستند. تا قبل از قرن نوزدهم حجم اسناد مربوط به ایران خیلی کم است. از ابتدای قرن نوزدهم و از ابتدای قاجاریه که مناسبات ایران و جهان مستمر و منظم می‌شود و روابط با بریتانیا نیز گسترده‌تر می‌شود، چه از جهت مناسبات دوجانبه ایران و چه از نظر مناسبات منطقه‌ای و بین‌المللی، در معرض توجه قدرت‌های بزرگ قرار می‌گیرد طبیعتا این امر باعث می‌شود اسناد بسیار زیادی درباره ایران تولید شود.
- بخشی از سخنان دکتر مجید تفرشی، تاریخ‌شناس و سندپژوه مستقل در نشست «میراث ناشناخته فارسی زبان در آرشیو ملی بریتانیا از 1800 تا 1950 میلادی» که از طرف مرکز میراث مکتوب برگزار شد.
ارسال نظر