معضلات اجتماعی و اقتصادی شهرهای ایران عصر صفوی
فرمان‌های مالیاتی
یکی از مهم‌ترین موضوعات مطرح‌شده در فرمان‌های حکومتی (دوره صفویه) را مسائل اقتصادی تشکیل می‌دهد. از مجموع ۲۶ فرمان حکومتی، ۲۰ فقره از آنها به این امور اختصاص یافته است که ۹۲/ ۷۶ درصد از کل کتیبه‌ها را تشکیل می‌دهد. ۱۷ مورد از این فرمان‌ها مربوط به اعطای تخفیف مالیاتی به اقشار خاص، به شهرهای خاص یا تخفیفات مقررشده به مناسبت تبرک زمان است. این میزان، ۸۵ درصد از موضوعات مطرح‌شده در فرمان‌های با موضوعات اقتصادی و حدود ۶۵ درصد از موضوعات کل فرامین را تشکیل می‌دهد. این مجموعه از فرامین که در محدوده زمانی ۹۶۹ تا ۱۰۴۷ هجری قمری صادر شده‌اند، متعلق به دوران حکمرانی شاه‌طهماسب اول، شاه‌عباس اول و شاه‌صفی هستند.
یکی از مهم‌ترین موضوعات مطرح‌شده در فرمان‌های حکومتی (دوره صفویه) را مسائل اقتصادی تشکیل می‌دهد. از مجموع ۲۶ فرمان حکومتی، ۲۰ فقره از آنها به این امور اختصاص یافته است که ۹۲/ ۷۶ درصد از کل کتیبه‌ها را تشکیل می‌دهد. ۱۷ مورد از این فرمان‌ها مربوط به اعطای تخفیف مالیاتی به اقشار خاص، به شهرهای خاص یا تخفیفات مقررشده به مناسبت تبرک زمان است. این میزان، ۸۵ درصد از موضوعات مطرح‌شده در فرمان‌های با موضوعات اقتصادی و حدود ۶۵ درصد از موضوعات کل فرامین را تشکیل می‌دهد. این مجموعه از فرامین که در محدوده زمانی ۹۶۹ تا ۱۰۴۷ هجری قمری صادر شده‌اند، متعلق به دوران حکمرانی شاه‌طهماسب اول، شاه‌عباس اول و شاه‌صفی هستند. بررسی و مطالبه این گروه از فرامین نشان می‌دهد که یکی از مهم‌ترین اهداف صدور فرامین حکومتی، اعلام «تخفیف‌های مالیاتی مقررشده» از جانب شاهان صفوی بوده است. همچنین، دو فرمان با موضوع منع وصول باج و خراج از مردم و یک فرمان با موضوع منع تصرف اجناس مردم توسط ماموران دولت نیز در زیرمجموعه موضوعات اقتصادی جای می‌گیرند.
1. اختصاص تخفیف مالیاتی به اقشار خاص
همان طور که اشاره شد، در مجموعه فرامین مورد مطالعه، شش فرمان به اعطای تخفیف مالیاتی به اقشاری خاص از جامعه اختصاص یافته است که حدود ۳۵ درصد از فرامین مربوط به اعطای تخفیف مالیاتی و ۲۳ درصد از کل فرامین مورد مطالعه را تشکیل می‌دهند. در فرامینی که در سال ۹۷۹ هجری قمری صادر شد و به شاه‌طهماسب اول تعلق دارد، بر اختصاص تخفیف مالیاتی به صاحبان مشاغل کوچک یا به عبارتی «دکاکین محترفه روستاهای فین و رهق کاشان» تاکید شده و ظاهرا منظور از صدور آن، تشویق روستاییان به کشاورزی و آبادانی بوده است. به سال ۹۹۹ هجری قمری، در بازار شهر کاشان (در نزدیکی تیمچه امین‌الدوله) بار دیگر فرمانی از شاه‌عباس اول نصب شده است که در آن جماعت ابریشم‌باف کاشان و کارگاه‌های ابریشم‌بافی از مالیات تمغاوات (مالیات محل کسب) معاف شده‌اند. البته آن‌گونه که از متن فرمان برمی‌آید، در این زمان، به غیر از شهر کاشان، حداقل در منطقه عراق عجم مالیات تمغاوات مورد تخفیف قرار گرفته است.
بنا به نوشته تذکره‌الملوک، پس از لغو مالیات تمغا، مالیات معتدل‌تری به نام بنیچه از پیشه‌وران و بازرگانان اخذ شد. راوندی می‌نویسد: «از آن زمان به بعد دیگر تمغا احیا نشد و به جای آن، مالیاتی به نام مال محترفه ماخوذ گشت.» براساس فرامین دیگر اقشاری که مشمول تخفیف مالیاتی قرار گرفته‌اند، عبارتند از: «جماعات سلمانی و سلیمانی» که شامل دلاکان، آینه‌داران، فصادان (رگ‌زنان و حجامت کنندگان)، ختنه‌کاران، کیسه‌مالان، خدمتکاران و آبگیران حمام‌های مردانه و زنانه، تیغ‌سایان، چرخگران، سنگ‌سایان و جامه‌داران بوده‌اند. صاحبان مشاغل ذکر شده احتمالا از پایین ترین طبقات اجتماعی در عصر صفوی به‌شمار می‌رفتند. مستندا به فرمانی دیگر این افراد یک بار در سال ۱۰۳۷ هجری قمری توسط شاه‌عباس و سپس به سال ۱۰۴۶ ه.ق. مورد تخفیف مالیاتی قرار گرفته‌اند. در دو فرمان اشاره شده است که پس از اعطای منصب خاصه‌تراشی (سلمانی) به «استاد علی‌رضا» دلاک، جماعات مذکور از پرداخت مالیات معاف شده‌اند.
در فرمان شاه‌صفی به سال ۱۰۴۶ ه. ق. جماعت کهنه‌فروشان و کهنه‌چینان، گاو گله‌بانان و چوپانان، ماماچگان (قابله‌ها)، نوحه‌گران، مشاطگان (آرایشگران)، تون بانان، مقنیان، آسیابانان، صیادان، دشتبانان، ترک طبیبان، جراحان و لش‌کشان نیز به همراه جماعات سلمانی و سلیمانی (آینه‌داران و رنگ‌بندان) مشمول تخفیف مالیات قرار گرفته‌اند. در کنار این‌گونه تخفیفات، گاه به دلایل مختلف (ازجمله جهت تنبیه و تادیب و...)، بعضی از اقشار و افراد را با ذکر نام از تخفیف مقرر شده مستثنی دانسته و به پرداخت مالیات موظف کرده‌اند. برای مثال، در فرمانی جماعت حسن ابدالو، بغدادلو و توابع مذکوره، لولیان مشهور به هندویان و کاولیان به پرداخت مالیات مکلف شده‌اند.
برخی دیگر از طبقات اجتماعی در دوره صفوی از اعمال محدودیت‌های خاص شغلی معاف شده و یا مورد تخفیف قرار گرفته‌اند. به‌عنوان نمونه، در فرمان شاه‌صفی که به سال ۱۰۴۷ هجری قمری صادر و در دالان ورودی مسجد جامع یزد نصب شده، جماعات صیادان دام‌گیر و ممرگیر و کوه‌گرد، سلاخان، ماهی بریزان و ماهی‌گیران، کبوتربازان، بهله‌دوزان و کیسه‌دوزان، مرغ‌فروشان و لالافروشان، جگربریزان و سایر جماعات متعلق به قوشخانه از رسوم میرشکارباشی معاف شده‌اند و به میرشکارباشیان و قوشچیان خاصه فرمان داده شده است که متعرض احدی نشوند و «طلب توقعی ننمایند». در فرمان شاه‌طهماسب که در دالان ورودی مسجد جامع اصفهان نصب شده بود نیز مالیات اصناف و تمغاوات مناطق دیگری به تخفیف مقرر شده است.
همچنین وجوه و عوارض راهداری برخی ماکولات شهر اصفهان از جمله غله، میوه، برنج، روغن و مانند آن در یک فرمان که متعلق به شاه‌طهماسب اول بوده و در دالان ورودی مسجد جامع نصب شده است، مورد تخفیف قرار گرفته‌اند. در این فرمان تاکید شده است که سایر اجناس مهمی که از مناطق مختلف به شهر اصفهان وارد می‌شوند از جمله ابریشم گیلان و شفت، اجناس ابریشمی کاشان و یزد، ریسمان و اجناس ابریشمی هند و غیره، مشمول تخفیف عوارض راهداری قرار گرفته‌اند. شهر اصفهان، بار دیگر در دوره شاه‌عباس، در فرمانی که از جانب وی در سال ۱۰۳۵ هجری قمری صادر و بر جرز غربی ایوان جنوبی مسجد امام اصفهان نصب شده اختصاصا مشمول تخفیف مالیاتی قرار گرفته است. به موجب این فرمان، مبلغ هشتاد و چهار تومان دلالی بازار ریسمان اصفهان نیز تخفیف داده شده است. این فرمان ظاهرا بنا به درخواست و وساطت فردی به نام «محمد ابراهیما» صادر شده و موید آن است که فرامین حکومتی گاه پس از شکوائیه‌ها (فصول) و احتمالا اعتراضات عمومی از یک مساله صادر می‌شدند.
در دو مورد از این دست فرامین حکومتی نیز اختصاصا شهر کاشان تخفیف داده شده است. در فرمانی دیگر که متعلق به شاه‌عباس اول است و به سال ۹۹۹ هجری قمری بر سردر مسجد میرعماد کاشان نصب شده، مبلغ ۴۰ تومان تبریزی دلالی کاشان مقرر به تخفیف و معافیت مالیاتی شده و به مستوفیان دیوان اعلی امر شده است که هر ساله مبلغ مذکور را وارد خراج کنند و به آن علت حواله و اطلاقی نکنند. در فرمانی دیگر نیز که به سال ۱۰۰۲ هجری قمری صادر شده و متعلق به شاه‌عباس اول است، مشخصا عوارض کیالی، قپانداری و عوارضی که جهت دفن مردگان از مردم دریافت می‌شد، مشمول تخفیف قرار گرفته‌اند. این فرمان نشان می‌دهد که احتمالا قضات شرع و یا متولیان امور مربوط به دفن مردگان، در قبال انجام این امور، به وصول مبلغی از مردم اقدام می‌کردند که متعاقب نارضایتی عمومی، به صدور فرمان حکومتی در جهت رفع این مساله منجر شده است.
مستندا به فرمان شاه‌طهماسب به تاریخ ۹۶۹ هجری قمری، شهر یزد نیز دوبار اختصاصا مشمول تخفیف و معافیت مالیاتی قرار گرفته است. در این فرمان که در دالان مسجد جامع یزد نصب شده، وجوه تمغاوات یزد به تخفیف مقرر شده است (فرمان شماره ۴). مساله قابل تامل در این فرمان آن است که در این زمان طبق محتوای فرمان، وجوه تمغاوات سایر شهرها نیز به تخفیف مقرر شده است. در فرمانی که متعلق به شاه‌عباس و به سال ۱۰۲۲ هجری قمری است و آن نیز در دالان ورودی مسجد جامع یزد نصب شده، به‌طور کلی به وجوهات دارالعباده یزد از جمله وجوه تفنگچی‌ها تخفیف داده شده است.
منع وصول باج و خراج از مردم
شاه‌اسماعیل در سال ۹۱۱ هجری قمری فرمانی صادر کرد و در آن هرکس را که بر محلات و خان‌های شهر اصفهان و سکنه آن چیزی حواله کند و هرکس را که دهد و ستاند، واجب‌القتل اعلام کرد. شاه‌طهماسب اول نیز در سال ۹۳۲ هجری قمری، طی فرمانی که بر سردر مسجد میرعماد کاشان الصاق شده بود، دستور داد که در آن شهر تعیین خارج‌نویس نکنند و دریافت وجوهی مانند ده‌یک رعیتی و ساوری و مقرری نزول و مبلغ چهل و پنج تومان و چهار هزار دینار تبریزی رسوم داروغگی را مردود و مطرود اعلام کرد (فرمان شماره ۲). این دو فرمان، از نمونه فرامینی هستند که هرگونه ستاندن باج و خراج از مردم در آنها نکوهش شده است و مردم از پرداخت آن معاف شده‌اند.
منع تصرف اجناس و اموال مردم توسط ماموران
فرمانی که به تاریخ ۱۰۴۷ هجری قمری توسط شاه‌صفی صادر و سپس بر سردر مسجد میرعماد کاشان در اجناس (خوراکی) مردم می‌کردند و در «میدان عربان» این شهر بخشی از اموال مردم را تحت عناوین یوزباشی و بارانداز متصرف می‌شدند، اشاره و نکوهش شده است و متصدیان از انجام آن برحذر شده‌اند.
منبع: کریمیان، حسن؛ بیدگلی، محبوبه سادات
فرهنگ: زمستان 1387- شماره 68
ارسال نظر