دعوت از مستشاران نظامی خارجی

حسین زرینی
دکترای تاریخ ایران اسلامی

می‌توان گفت از هنگامی که سلاح‌های گرم در ارتش ایران به کار گرفته شد - اوایل قرن دهم هجری / شانزدهم میلادی، کمی پیش از تشکیل سلسله صفویه - همواره فقدان توپخانه قوی، از نقاط ضعف عمده ارتش ایران در دوره‌های تاریخی به شمار می‌رفت. عملکرد چشمگیر واحد توپخانه در مقایسه با آلات و ادوات جنگی آن روزگار به خصوص در گشودن قلعه‌ها، تخریب حصار شهرها و... نیاز به بازگویی ندارد. همین محاسن کافی بود تا توپخانه، به سرعت جای خود را در تشکیلات نظامی دنیا باز کند و تلاش برای استقرار و بهره‌برداری از آن، مدنظر حاکمان ایران نیز قرار گیرد. از جهتی دیگر از آنجا که توپ، ابزار بومی ایران نبود؛ گاهی اوقات حکام ایرانی، ناگزیر بودند برای ساخت و بهره‌برداری از این وسیله، از اروپایی‌ها کمک گیرند. هر چند ایرانیان نیز به مرور در فن توپ‌ریزی به مهارت رسیدند، اما تورقی در اوراق تاریخ نظامی ایران، ما را با نام‌های اروپاییان بسیاری مواجه می‌کند که در ارتش ایران، به ویژه واحد توپخانه خدمت کرده‌اند. پرداختن به این موضوع و اسامی این افراد، در حوصله این نوشتار نیست. برای آشنایی تنها به چند مورد از کاربردها و اهمیت توپخانه در ارتش ایران اشاره خواهد شد.

　

پس از انقراض صفویه و اشغال ایران توسط افغان‌ها، سپاهیان عثمانی با استفاده از اوضاع نامساعد ایران، شروع به دست‌اندازی به نواحی غربی ایران کردند. هنگام محاصره همدان، مردم که در درون حصارهای شهر به دفاع از خاک خود برخاسته بودند، ضرورت وجود توپ را با گوشت و پوست خود لمس می‌کردند و چون خود از نحوه ساخت توپ سررشته نداشتند، دست به دامان ژان ژوزف (JAN JOSEPH) راهب فرانسوی شدند. او نیز اعلام کرد که در این کار، آگاهی دقیقی ندارد، اما مردم او را تهدید به قتل کردند. وی ناچار دست به کار شد، اما توپ ساخت راهب، شلیک نکرده، آتش گرفت و نهایتا همدان سقوط کرد. در دوره نادرشاه افشار، باز توپخانه از واحدهای پراهمیت ارتش بود. نادرشاه بیشتر توپ‌های خود را در جنگ‌ها به صورت غنیمت به دست ‌آورده بود و بسیاری از آنها را برای جنگ با عثمانی در قلعه کرمانشاه نگهداری می‌کرد. این قلعه در دوره زند تخریب شد و توپ‌های نادری نیز همچون کشتی‌های نادری که برای ایجاد و تقویت نیروی دریایی ایران ساخته شده بودند در آشفتگی‌های سیاسی پس از او و نبرد قدرت بین مدعیان پرشمار حکومت به سرنوشتی شوم دچار شدند. در دوره زندیه عمده‌ترین نمود استفاده از توپخانه، در واقع محاصره بصره توسط صادق خان برادر کریم‌خان مشهود است. صادق خان دستور داد قلعه‌ای در مقابل قلعه بصره ساخته شود و آنگاه توپ‌های خود را بر آن مستقر کرد و بدین ترتیب توانست پس از محاصره‌ای طولانی، بصره را فتح کند.

و اما در ایران دوره قاجار، دیگر توپخانه آنچنان جا افتاده و در ارتش مورد بهره‌برداری قرار گرفت که نه تنها در نبردها به کار گرفته می‌شد، بلکه در مراسم رسمی و همچنین سرکوب آنان که خلاف دربار مستبد قاجاری فکر می‌کردند نیز کاربرد داشت؛ به توپ بستن مجلس شورای ملی توسط محمد علی شاه قاجار، نمونه‌ای از این‌گونه عملکرد واحد توپخانه بود. پرداختن به عملکرد واحد توپخانه در ارتش ایران، در حوصله این نوشتار نیست. در این مقاله سعی شده است بر اساس چند سند تاریخی، اطلاعات تازه‌ای درباره واحد توپخانه ایران و برخی صاحب‌منصبان آن در دوره قاجار ارائه شود. تقریبا همگان بر این نکته متفق‌القولند که در نتیجه جنگ‌های روس و ایران بود که ایرانیان به ضعف شدید خود در مقابله با دنیای جدید پی بردند. این جنگ‌ها چشمان مبهوت ایرانیان را به دنیایی باز کرد که با دنیای سنتی آنها تفاوت‌های چشمگیری داشت؛ یکی از این تفاوت‌ها در حوزه مسائل نظامی، آرایش سپاه و ادوات جنگی بود. بستن چندین پیمان و دعوت از برخی هیات‌های مستشاران نظامی- همچون هیات همراه ژنرال گاردن فرانسوی- همه و همه برای مقابله با این ضعف انجام می‌شد. همچنان که پیش‌تر هم اشاره شد، حکام ایرانی به این منظور بیش از هرجایی ناگزیر بودند دست به دامان کشورهای اروپایی شوند که البته آنها نیز دغدغه منافع خویش را داشتند. در منابع تاریخی درباره حضور انگلیسی‌ها، فرانسوی‌ها، آلمانی‌ها و ... در ایران می‌توان به مطالب بسیاری دسترسی پیدا کرد اما درباره اتباع برخی کشورهای دیگر همچون ایتالیا در ایران آن روزگار، اطلاعات اندکی می‌توان یافت.

درباره اسناد

اسناد حاضر، در واقع، رونوشت‌های برابر اصل شده فرمان‌های برخی شاهان قاجار درباره اعضای یک خانواده‌ ایتالیایی است که در ارتش ایران خدمت می‌کرده‌اند. نگارنده به مناسبت مسوولیتی که در بایگانی‌های راکد قوه قضائیه دارد، به این اسناد دست یافت و دریغ دانست که جامعه علمی کشور از دسترسی به آنها محروم باشند. درباره اهمیت این اسناد که برای اولین بار در این مقاله ارائه می‌شوند، باید گفت:

- از چند فرمان مربوط به شاهان قاجار که شاید هیچ جای دیگر نتوان به آنها دسترسی یافت، رونمایی شده است.

- پرتوهایی بر تاریخ نظامی ایران، به ویژه واحد توپخانه آن افکنده خواهد شد.

- در بررسی روابط ایران و ایتالیا حائز اهمیت هستند.

- جایگاه و اهمیت اسناد و آرشیوهای قوه قضائیه در مطالعات مرتبط با تاریخ معاصر ایران تا حدی بازنمایانده می‌شود.

لازم به ذکر است که این اسناد در درون یک پرونده مربوط به دوره پهلوی اول نگهداری می‌شوند؛ این پرونده، متعلق به گابرئیل (جبرئیل) برناردی فرزند آنتوان سرهنگ توپخانه ایران است. گابرئیل خود مستخدم وزارت پست، تلگراف و تلفن ایران بوده است. وی در سال 1249هـ ش (1868م.) در تهران به دنیا آمده و مدت‌ها در ادارات پست کرمانشاه، خراسان، زنجان و... مشغول به فعالیت و برای مدتی نیز مدیریت اجرایی پست تهران را عهده‌دار بوده است. او برای اثبات حقانیت خود در یک پرونده، تعدادی از اسناد خانوادگی خود را به محکمه قضایی ارائه داده که رونوشت این فرمان‌ها از آن جمله است. پیش از هر توضیحی، به ارائه این اسناد که خود گویای بسیاری از امور هستند، پرداخته خواهد شد. نکته آخر آنکه سند پایانی این مجموعه درخصوص توپخانه نیست، اما چون مربوط به همین خانواده و دارای نکات مهمی راجع به اقلیت‌های ایران و اتباع ایرانی در تفلیس می‌باشد، دریغ آمد که از این مجموعه حذف شود.

اسناد و حکم‌های صادره

آنکه چون مستر برناردی فرنگی مدت‌ها در رکاب فیروزی انتساب سرکار پادشاهی خدمت کرده و آخر جان خود را در راه دولت گذاشته، نظر به ملاحظات خدمات او مبلغ یکصد تومان در حق اندرون، پسر او، برقرار و مستمر فرمودیم که از هذه السنه مبارکه بارس‌ئیل خیرت تحویل و مابعدها همه‌ساله مبلغ مزبور را به موجب همین منشور قضا دستور گرفته و در توپخانه مبارکه، مشغول خدمتگزاری و جان‌نثاری شده تا قابلیت به هم رسانده؛ مورد التفات‌های گوناگون پادشاهی گردد. مقرر آنکه عالیجاهان عزت و سعادت همراهان مجدت و نجدت آگاهان فخامت و مناعت دستگاهان شهامت دلالت انتسابان مقرب‌الخاقان مستوفیان عظام و کتبه کرام، هرساله برات مبلغ مزبور را صادر کرده؛ به او بدهند و شرح فرمان مبارک را ثبت دفاتر خود ساخته؛ از مشابه تغییر و تبدیل، مصون و محروس شمارند و در عهده شناسند.

تحریرا فی شهر جمادی‌الاولی سنه 1258.

محل امضا و مهر و رونوشت تمام مستوفیان و غیره.

[سند شماره 2]

سند دیگر

آنکه چون برناردی فرنگی، مدت چهل سال در توپخانه مبارکه، مشغول خدمتگزاری و جان‌‌نثاری بود و مراتب زحمات و خدمات مشارالیه، منظور نظر خورشید اثر ملوکانه می‌باشد. بنابر حقوق خدمات او عالیشان بلندمکان جلادت و رشادت توامان اخلاص و ارادت ارکان- زبده‌الاعیان المسیحیه- اندون‌بیگ ولد او را [ناخوانا] به شغل بیکزادگی توپخانه مبارکه سرافراز فرمودیم و بعدها که در آداب مشق توپخانه کمال مهارت حاصل نمود، مشمول عنایات خاطر اقدس همایون آمده؛ از هذه‌السنه میمونه لوی‌ئیل خیریت تحویل و مابعدها، مشارالیه را به منصب سلطانی توپخانه مبارکه، سرافراز و به ظهور این موهبت او را بین‌الاماثل و الاقران قرین مباهات و اعزاز فرمودیم که بدانچه باید و شاید و از جوهر کاردانی و حلاوت او سرود [(؟)] آید، در لوازم خدمت و منصب مزبور، قیام و اقدام نماید و نیز محض شمول رافت و رحمت درباره ورثه برناردی، مبلغ شصت تومان تبریزی نقد بصیغه مستمری از بابت مواجب او که متوفی است در وجه آنها مرحمت و برقرار فرمودیم که همه ساله، بازیافت و صرف مخارج خود سازد. مقرر آنکه سرتیپ و سرهنگان و سایر ارباب مناصب توپخانه مبارکه که عالیشان مشارالیه را به منصب سلطانی برقرار دانسته، لوازم این خدمت را به‌مشارالیه محول و به‌قدر منصب احترام از او منظور دارند. المقرر آنکه عالیجاهان رفیع‌جایگاهان عزت و جلالت دستگاهان مقرب‌الخالقان، مستوفیان عظام و لشکرنویسان دیوان اعلی، شرح فرمان قضا جریان مبارک را در دفاتر خود ثبت و ضبط نموده؛ از ثوابت [شوایب (؟)] تغییر و تبدیل مصون و محروس داشته؛ در عهده شناسند.

تحریرا فی‌ شهر ربیع‌الثانی سنه 1260.

محل مهر و امضای تمام مستوفیان و غیره.

[سند شماره 3]

محل مهر شاهزاده بهمن میرزا

حکم والا شد؛ آنکه چون برناردی فرنگی، مدت چهل سال در توپخانه مبارکه مشغول خدمت‌گزاری و جان‌نثاری بوده، وفات کرد، زحمات و خدمات او منظور نظر سرکار اقداس همایون شهریاری شده؛ حسب‌الفرمان مبارک عالیشان ارادت و صداقت‌شان عمده‌الاعیان المسیحیه اندون بیگ ولد او را که در توپخانه مبارکه بیگزاده بوده، به‌منصب صوبه‌داری توپخانه سرافراز فرموده و مبلغ شصت تومان نقد از بابت مواجب برناردی که متوفی است، در حق ورثه او مستمری التفات فرموده‌اند؛ علیهذا ما نیز امتثالا الامر الاقدس و ملاحظه خدمات سابقه مشارالیه، مبلغ‌مزبور را در حق ورثه او از بابت مواجب مشارالیه، مستمر و برقرار فرمودیم که در معامله هذه السنه ائیلان ئیل و بعدها همه ساله مبلغ مزبور را علی‌سبیل الاستمرار از قرار برات اخذ و دریافت داشته؛ صرف معیشت و گذران خود کرده؛ به لوازم خدمت‌گذاری بپردازد و مقرر آنکه عالیجاهان و رفیع‌جایگاهان مجدت و نجدت همراهان مستوفیان عظام و کتاب سعادت اکتساب دفترخانه مبارکه شرح رقم والا را ثبت و ضبط نمایند.

تحریرا شهر المظفر سنه 1262.

امضا و مهر و ثبت مستوفیان و غیره.

[سند شماره 4]

محل مهر ناصرالدین شاه مرحوم

چون آنتوان بیک، سرهنگ توپخانه مبارکه، این اوقات از دنیا رفته است و عالیجاه نریمان خان پسر او لایق تربیت است، لهذا مرحمت ملوکانه، شامل حال و کفیل احوال او شده؛ به‌ملاحظه خدمات پدرش در هذه السنه یونت ئیل خیرت تحویل مشارالیه را به منصب سلطانی توپخانه مبارکه، مفتخر و سرافراز فرموده و مبلغ یکصد و سی تومان از مواجب پدرش به صیغه مواجب در حق او مرحمت برقرار فرمودیم، که از سنه آتیه قوی‌ئیل و بعدها همه ساله بعد از وضع رسوم دیوانی اخذ و دریافت داشته؛ به لوازم خدمت‌گذاری بپردازد. مقرر آنکه مقرب‌الخاقان مستوفیان عظام و کتبه گرام دفترخانه مبارکه شرح فرمان مبارک را در دفاتر خلود و دوام، ثبت و ضبط نموده و در عهده شناسند. فی‌شهر شوال المکرم سنه 1287.

مهر و ثبت مستوفیان و غیره.

[سند شماره 5]

محل مهر ناصرالدین شاه مرحوم

از آنجایی که اندون بیگ مسیحی سرهنگ توپخانه مبارکه، سال‌ها به خدمت‌گذاری‌ و جان‌نثاری دولت بدایت قاهره، مشغول و خاطر مهر مظاهر ملوکانه را از طرز خدمات خود راضی و خشنود داشته و این اوقات، متوفی شده است، به اقتضای مراحم خاطر خطیر همایون اعلی و رعایت جانب بازماندگان او، مبلغ هفتاد تومان از بابت بقیه دویست تومان مواجب او به‌صیغه مستمری در حق عالیجاه جبرئیل آقا پسرش عنایت و برقرار فرمودیم که همه ساله مبلغ مزبور را بعد از وضع رسوم دیوانی، به موجب صدور برات به مهر آثار اخذ و دریافت نموده؛ صرف گذران خود سازد. مقرر آنکه مقرب‌الخاقان مستوفیان عظام، شرح فرمان مبارک را ثبت و ضبط نموده؛ در عهده شناسند. حرر فی شهر ذیحجه الحرام سنه 1288.

محل مهر مستوفیان و ثبت دفتر لشکرنویسان و غیره.

[سند شماره 6]

به تاریخ شهر ربیع‌الثانی مطابق سال فرخنده فال ایت ئیل خیرت دلیل مرقوم می‌شود:

چون عالیجاه جبرئیل خان مسیحی، ولد آنتوان خان، سرهنگ توپخانه مبارکه، سال‌ها است در توپخانه مبارکه، به‌سمت شاگردی، زحمت کشیده و در کمال خوبی، تربیت یافته است، لهذا نظر به زحمت و تربیت خود و پاداش خدمات پدرش بر حسب امر قدر قدرت اعلیحضرت اقدس شهریاری- روحی و روح‌العالمین فداه- او را به منصب نایب اولی برقرار و مبلغ هفتاد تومان محل موروثی که به‌موجب فرمان مهر لمعان همایونی به نحو مستمری دارد، در حقش مواجب برقرار فرمودیم که با کمال امیدواری، مشغول جان‌نثاری گردد. مقرر آنکه امیرالامراء العظام الله‌وردی خان امیرتومانی و رئیس توپخانه مبارکه او را به این منصب برقرار داشته، مقرب الخاقان لشکرنویسان عظام شرح حکم نظامی را ثبت و ضبط نمایند. فی شهر فوق سنه 1304.

محل مهر نایب السلطنه امیرکبیر.

محل مهر و ثبت مستوفیان و غیره.

به‌تاریخ شهر رجب المرجب هذه السنه بارس ئیل خیرت تحویل مرقوم می‌شود:

چون نریمان خان، یاور اول توپخانه مبارکه که ابا عن‌جد از خدمت‌گذاران و جان‌نثاران آستان مبارک بوده و قریب یکصد سال است پدر بر پدر، در این دولت ابد مدت در خط نظام مشغول خدمتند، این اوقات، تصدق خاک‌پای جواهرآسای اقدس اعلی گردیده؛ محض پاداش خدمات آنها و تفصیل ملوکانه برحسب امر قدر قدرت اقدس همایون شاهنشاهی- روحنا فداه- به‌موجب این حکم نظامی جبرئیل خان برادر متوفی مزبور را که چند سال است در توپخانه، مشغول خدمت است، به منصب یاوری اول توپخانه در جای مشارالیه منصوب و برقرار نموده؛ سیورسات یاوری اول که در حق نریمان‌خان برقرار بود، در حق او برقرار نمودیم که از قرار برات دریافت نموده؛ به خدمتگزاری قیام نماید. امیر الامراءالعظام، امین نظام رئیس توپخانه، او را در این منصب برقرار دانسته؛ لشکرنویسان عظام، شرح حکم نظامی را ثبت کنند. شهر فوق سنه 1308.

محل مهر نایب‌السلطنه امیرکبیر.

محل مهر و ثبت مستوفیان و غیره.

عموم رعایای ارامنه هفتوان را مرقوم می‌شود:

قریه هفتوان که ملک خالصه دیوان همایون اعلی بود، به ملکیت جنابان قلعه‌بیگی و منتظم‌الملک- دام مجدهما - مرحمت و واگذار شده؛ از طرف اولیای دولت جاوید مدت، این فقره معلوم است که مالک در ملک خود حق تصرفات مالکانه دارد ولی از آنجا که بندگان اعلیحضرت قدر قدرت قوی شوکت شاهنشاهی - ارواحنا فداه- توجه مخصوص به احوال ارامنه دارند، که عموما از تعدی و اجحاف محفوظ باشند و به رفاه و آسایش زندگانی نمایند؛ در این باب، همیشه تاکیدات ملوکانه فرموده‌اند؛ در این موقع هم از برای اینکه مبادا در حق تمام از طرف مالکیت بی‌اعتدال شود، از طرف اولیای دولت قاهره، امر و فرمایش مخصوص شده که در قرار مابین شماها و مالکین به اطلاع اینجانب ترتیبی داده شود که اسباب آسایش شما باشد. علیهذا مقرب الحضره العلیه جبرئیل‌خان سرهنگ و آجودان کارگذاری که طرف وثوق و اعتماد اینجانب است و شخص درست و نجیبی است، مامور می‌کنم که به اطلاع تمام رعایا قراری بدهند که علاوه بر آنچه به دیوان اعلی داده می‌شود، حقی هم به صاحب ملک داده شود؛ البته شماها هم از قرارداد عادلانه او سرپیچ نخواهید بود. زیاده چه نگارد.

فی 20 شهر جمادی‌الثانی سنه 1312.

محل مهر معاون‌الدوله.