گائودی و شکوه معماری گوتیک

زهره بزرگ‌نیا

سال‌ها بود که با نام گائودی به‌عنوان معمار معروف اسپانیایی و با آثار او از طریق تصاویر محو و تیره و تار کتاب «فضا، زمان و معماری» و «تاریخ معماری مدرن» آشنا بودم و آنها را دوست نداشتم. تصاویر، فضاهای غیرواقعی و وهم‌‌انگیزی را به نمایش می‌گذاشت و فضاهای سورئالیستی را تداعی می‌کرد. هرچند این سبک در نقاشی و مجسمه‌‌سازی جذابیت‌های زیادی داشت ولی این سبک را در معماری نمی‌‌پسندیدم تا اینکه شرایطی فراهم شد تا به شهر بارسلون سفر کنم. در آنجا اتوبوس‌های دو طبقه‌‌ای تحت عنوان «سیتی‌ تور» گرفتیم که از مقابل نقاط دیدنی شهر عبور می‌کرد و به معرفی آنها می‌‌پرداخت. چند دقیقه از آن سفر داخل شهری نگذشته بود که از مقابل خانه «باتلو» و پس از آن از مقابل خانه «پدر‌را» گذاشتیم. هنوز از حیرت نگاه گذرا به این دو بنا بیرون نیامده بودیم که در مقابل کلیسای خانواده مقدس «ساگرادافامیلیا» قرار گرفتیم. با دیدن این بنا به سفر داخل شهری خود خاتمه داده و از اتوبوس پیاده شدیم و به‌دیدن آثار گائودی پرداختیم. آنتونی گائودی در سال ۱۸۵۲ در ایالت کاتالان (Catalan) و در روستایی نزدیک بارسلون اسپانیا به دنیا آمد و در سال ۱۹۲۶ در گذشت. آثار اولیه او در دهه ۱۸۷۰ نشان دهنده واکنش وی نسبت به شیوه مرسوم و متمایل به نئوگوتیک امپراتوری دوم و ملهم از قرون وسطی بود و به تدریج به سبک مستقل و منحصربه‌فرد خود که ناشی از خصایص فردی و خلاقیت بی‌حد او بود دست یافت.

خاستگاه مدرنیزم در کاتالونیا مرکز سیاسی و فرهنگی به نام «کاتالاسنتر» بود که در سال ۱۸۸۷ برای تشویق بازگشت به سنت‌های محلی و مدرن سازی سرزمین به مثابه مبنای ضروری کسب استقلال سیاسی و جدا شدن از اسپانیا تاسیس شد.» «او در آغاز از تعالیم نظری «ویوله ‌لودوک» و «راسکین» متاثر بود و مانند آن دو برای تجدیدنظر اساسی، عمیق و ساختاری در الگوهای ساختمانی، نقطه عطف‌های قرون وسطایی را ترجیح داد. اولین اثر مهم گائودی بنای کلیسای ساگرادافامیلیا (خانواده مقدس) در بارسلون است. این بنا ابتدا به‌وسیله «فرانسیسکو دوویلار» به سبک گوتیک آغاز شده بود. گائودی از سال ۱۸۸۳ طرح و پیشبرد این بنا را به عهده گرفت و با کوشش خستگی‌ناپذیر تا پایان عمر حرفه‌ای آن را دنبال کرد. این بنا با مرگ گائودی نیمه تمام ماند.... ولی با این حال از بدایع معماری عصر ماست.خانه باتلو در سال‌های ۱۹۰۵ تا ۱۹۰۷ که بازسازی یک بلوک آپارتمانی است، عمده ‌ترین اثر غیردینی گائودی همزمان با پارک گوئل آغاز می‌‌شود مصداق بارز همخوانی و مشابهت‌های آشکار را می‌‌توان در این خانه جست‌وجو کرد.

بر همین مبنا، برخی از منتقدان بر منابع دریایی گائودی، مانند موج‌ها، مرجان‌ها، استخوان‌های ماهی و آرواره‌های گشوده تاکید می‌کنند و برخی دیگر بام اژدها‌گونه خانه را به یک اعتبار ممکن مذهبی، تعبیری از خیروشر می‌پندارند خواه چنین قیاس‌هایی با منظور گائودی مطابقت کند، خواه خیر، تاثیر ژرف قالب‌های این معمار بر تخیل، موضوعی است که همه منتقدان بر آن تاکید می‌ورزند. خانه «باتلو» که یکی از شاهکارهای گائودی است، بیش از یک بنا را به نمایش می‌‌گذارد و آن اسطوره‌ای از هنر است. نمای مدرن برجسته آن که موج‌های دریای آرامی را منعکس می‌کند. دنیای خالص و شگفت‌‌انگیز و جزئیات معماری را پنهان می‌کند و از خارج ساختمان درون آن قابل تصور نیست. خانه باتلو که یک نقطه مرجع مدرنیسم است بازدید کننده را به یک سفر در قلب ساختمان یا طبقه اصلی دعوت می‌کند تا چند لحظه‌ای در یک محیط باشکوه و سرشار از خلاقیت از کارهای گائودی به ‌سر برد. پرسپکتیوهای آن بیشتر از جادویی مسحور کننده است تا جایی که بیننده یک خانه غیرعادی و از نظر ساختار به حد کمال رسیده‌ای را فقط می‌‌تواند ستایش کند. خانه «باتلو» بیننده را از نهایت طراحی و وسعت گنجینه منظر مجذوب می‌‌کند. فضایی که همه المان‌های آن نفس می‌کشند، در مقابل چشمان او ظاهر می‌شود و با المان‌های طبیعی که در حال حرکت هستند هماهنگی دارد. در هر گوشه آن یک موضوع شگفت‌‌انگیز مشاهده می‌شود. جزئیاتی که مطمئنا می‌تواند هر کس را که اعجاب را دوست دارد در سر جای خود میخکوب کند و پر از شور زندگی است. در آثار گائودی جنبش بر سکون غلبه دارد.

این جواهر معماری یک انعکاس عالی کامل از هنر سرشار معمار و طراح، واضح و روشن و حیرت‌انگیز خلق شده و یکی از سمبل‌های مدرنیسم بارسلون است. طبقه اصلی که در شروع قرن بیستم، خانه خانواده «باتلو» بوده است. با ورودی جذاب که، یکی از مهم‌ترین قسمت‌های‌ آن است بیننده را به درون دعوت می‌کند. اتاق‌های خانه از یک طرف به یک راهرو و از طرف دیگر به پنجره‌هایی به زیباترین خیابان بارسلون منتهی می‌شود. بدون شک یک فضای غیرمعمول زیبا و منحصر‌به‌فرد معماری که دنیای تمثیلی گائودی را معرفی می‌کند در مقابل دیدگان بیننده قرار می‌دهد. گائودی در این ساختمان به عناصر چهارگانه (آب و باد و آتش و خاک) اشاره ویژه دارد و به سه عنصر اول فضای ویژه‌ای را اختصاص داده است و شاید کل ساختمان را به مثابه عنصر چهارم شمرده است.پارک گوئل که قسمتی از طرح شهرسازی بارسلون (در سال‌های ۱۹۰۷-۱۹۰۰) است و در دامنه کوه‌های «پلادا» قرار گرفته یک سمفونی واقعی از شکل و رنگ است. در اینجا برخلاف کلیسای «ساگرادافامیلیا» دنیایی کودکانه و افسانه‌ای آفریده شده است در این دنیای جادویی که ترکیبی از فانتزی و مهارت مهندسی است بناها و گیاهان با هم آمیخته شده ‌اند در اینجا دیوارها و طاق‌نما‌ها و طاق‌ها و ستون‌ها همگی به نحوی قوی دارای فرم‌های مجسمه‌ای مانند هستند و از خطوط «آرنوو» در آن اثری دیده نمی‌‌شود. در فضای آزاد نیمکت‌هایی که مار مانند می‌خزند با طرح‌های آبستره و موتیف‌های دریایی مزین‌ هستند. قسمت‌های ساختمان با قطعات کاشی، شیشه و بطری‌های رنگارنگ پوشیده ‌شده‌اند.

باغ گوئل که بعدا به پارک تبدیل شد در خارج از شهر بارسلون واقع بوده که در حال حاضر در داخل شهر است در مجاورت ورودی پارک دو ساختمان کوچک مشاهده می‌شود که بخش اداری و کتابفروشی است فضای این دو ساختمان دیسنی‌‌لند را تداعی می‌‌کند یا به عبارتی دیسنی‌‌لند می‌تواند از این فضا اقتباس شده باشد. ساختمان‌های کوتاه و کم ‌ارتفاع آن یادآور فضاهای انسانی و کودکانه مون‌مارتر پاریس و ونیز است که همه چیز قابل دسترس و در مقیاس انسان به نظر می‌‌آید. پس از ورود به محوطه پارک با پله دوطرفه‌ای مواجه می‌شویم که با دست‌‌انداز و باغچه تزئین یافته و در آخرین باغچه وسطی پله‌ها، سمندر رنگارنگ و معروف پارک سربلند کرده است. پله‌ها به فضایی سرپوشیده منتهی می‌شود و روی آن با دست‌‌اندازی عجیب نیمه‌ محصور شده است و در پشت دست‌‌اندازها جای نشستن مشاهده می‌شود نمای گوشه و کنار دست‌‌انداز با کاشی‌‌های شکسته نقش شده و هیچ نقشی مشابه یکدیگر نیست همه ‌چیز متنوع زیبا و به‌طرز حیرت‌‌انگیزی هماهنگ است. باغ‌سازی این پارک و گیاهان انتخابی همه و همه با دقت هر چه تمام‌تر طراحی شده است در انتهای پارک به فضایی می‌رسیم که غارهای طبیعی را تداعی می‌کند و کلا از سنگ ساخته شده و دو ضلع قوس یا پایه‌های قوس بر زمین عمود نیستند. ساختمان مسکونی نیز در این پارک وجود دارد که به‌طور کامل و با اثاثیه به‌صورت موزه حفظ شده است.

پایان سخن:

سرانجام نابغه ۷۴ ساله کاتالانی در هفتم ژوئن ۱۹۲۶ در یک حادثه با اتومبیل مجروح و سه روز بعد در بیمارستان درگذشت، پس از تصادف هویت او توسط یکی از روحانیون ساگرادافامیلیا تعیین و پس از مرگ نیز در همان کلیسا به خاک سپرده شد. سبک منحصر به فرد گائودی غیرقابل تکرار یا تقلید بود؛ هرچند سبک او پاسخگوی نیاز زمانه برای تولید انبوه مسکن برای جمعیت شهرنشین شده و رو به تزاید نبود، ولی این امر از ارزش کار بی‌نظیر او نمی‌کاهد. دقت، وسواس در درستی و صحت اجرا، ایده‌های ناب و خیال‌‌انگیز، جزئیات اجرایی دقیق و با دقت کمتر از میلی‌متر، هماهنگی بین احجام و نقش‌ها و رنگ‌ها، توجه به کوچک‌ترین گوشه و کوچک‌ترین جزئیات در و پنجره و کف‌سازی و کلید و پریز و نرده و دستگیره و قرنیز و نوع و رنگ ملات و کاشی و سرامیک و سنگ و چوب در کنار یکدیگر از ویژگی آثار این معمار بزرگ است و به‌ حق بارسلون را شهر گائودی نام نهاده ‌اند.