نسخ خطی و اسناد شاهین دژ از دوران قاجار و پهلوی

دکتر سیدمسعود شاهمرادی

شاهین‌دژ یا صائین‌قلعه یکی از نواحی قدیمی آذربایجان است. نسخ خطی و اسنادی چند مربوط به این ناحیه از دوران قاجار و پهلوی در کتابخانه مجلس وجود دارد. این نسخ و اسناد نشانگر این نکته هستند که این ناحیه در دوران قاجار دارای منزلتی خاص در نزد حاکمان این سلسله حکومت‌گر بوده است، با این حال با شروع دوران پهلوی (به‌ویژه پهلوی دوم) و با تغییرات ایجاد شده در نظام سیاسی و فرهنگی و اجتماعی ایران، به تدریج از اهمیت پیشین این ناحیه کاسته شد، به‌گونه‌ای که از ناحیه مراغه که دارای پیوستگی تاریخی و فرهنگی و اجتماعی با آن بود، منفک شده و جزئی از استان آذربایجان غربی شد تا اینکه در اواخر دهه شصت شمسی به شهرستانی مستقل تبدیل شد.

دکتر سیدمسعود شاهمرادی

شاهین‌دژ یا صائین‌قلعه یکی از نواحی قدیمی آذربایجان است. نسخ خطی و اسنادی چند مربوط به این ناحیه از دوران قاجار و پهلوی در کتابخانه مجلس وجود دارد. این نسخ و اسناد نشانگر این نکته هستند که این ناحیه در دوران قاجار دارای منزلتی خاص در نزد حاکمان این سلسله حکومت‌گر بوده است، با این حال با شروع دوران پهلوی (به‌ویژه پهلوی دوم) و با تغییرات ایجاد شده در نظام سیاسی و فرهنگی و اجتماعی ایران، به تدریج از اهمیت پیشین این ناحیه کاسته شد، به‌گونه‌ای که از ناحیه مراغه که دارای پیوستگی تاریخی و فرهنگی و اجتماعی با آن بود، منفک شده و جزئی از استان آذربایجان غربی شد تا اینکه در اواخر دهه شصت شمسی به شهرستانی مستقل تبدیل شد. نسخه‌های خطی و اسناد توصیف شده می‌توانند به‌عنوان منابعی مهم در بازسازی تاریخ محلی و تاریخ اجتماعی این ناحیه به‌شمار آیند؛ این امر به‌ویژه در مورد اسناد مربوط به دوران قاجار هویدا است.

شاهین دژ، ناحیه‌ای در جنوب آذربایجان است که تا دوران پهلوی اول «صائین‌قلعه» یا «صائین‌قلعه افشار» نامیده می‌شد اما در این دوران نام آن به «شاهین‌دژ» تغییر یافت و در تمام دوران پهلوی اول و دوم، این نام به‌کار می‌رفت. با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ ش نام این منطقه به «صائین‌دژ» تغییر یافت، با این حال این تغییر نام چندان به درازا نکشید و در اواخر دهه شصت شمسی دیگر بار نام پیشین «شاهین‌دژ» به این ناحیه اطلاق شد. شاهین‌دژ تا دهه چهل شمسی یکی از بخش‌های مراغه محسوب می‌شد اما بعد از آن به شهرستان میاندوآب ملحق شده و جزئی از آذربایجان غربی شد تا اینکه در سال ۱۳۶۹ ش. از شهرستان میاندوآب نیز منفک شده و به شهرستان ارتقا یافت. براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۰ش. جمعیت این شهرستان امروزه در حدود ۹۱ هزار نفر است. از منظر قومیتی اکثر ساکنان شاهین‌دژ آذری هستند و به زبان ترکی آذربایجانی تکلم می‌کنند، گروه‌هایی از اکراد و طوایف چهاردولی، موصلانی، زاخورانی، هشترودی(قره‌داغلی)و شاهسون نیز در این ناحیه ساکن هستند. زبان رایج تکلم در بین بسیاری از اقوام غیر آذری این ناحیه نیز زبان ترکی آذربایجانی است. از منظر مذهبی نیز بیشتر ساکنان این منطقه شیعی مذهب هستند. اقوام آذری، چهاردولی، موصلانی و زاخورانی و دیگر طوایف ساکن در این ناحیه شیعه دوازده امامی و کردها نیز اهل سنت هستند.۱

تاریخ محلی / تاریخ اجتماعی

نسخ خطی و اسناد، علاوه بر فواید فراوان ادبی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، به‌گونه‌ای خاص در بررسی‌ها و مطالعات مربوط به «تاریخ محلی» و «تاریخ اجتماعی» نیز واجد اهمیت بسیارند. «تاریخ محلی» شیوه‌ای از نگارش تاریخ است که به مکان و محلی خاص محدود می‌شود، در واقع اینگونه از تاریخ‌نگاری دانشی است برای بازسازی گذشته در ابعاد گوناگون آن در مقیاسی محلی و منطقه‌ای. «تاریخ اجتماعی» نیز حوزه‌ای از مطالعات تاریخی است که تلاش می‌کند رویدادهای تاریخی را از منظر جریان‌های اجتماعی بنگرد. همه محققان تاریخ اجتماعی با این واقعیت هم‌داستانند که تاریخ اجتماعی از تاریخ سیاسی و نظامی و آنچه به اصطلاح «تاریخ مردان بزرگ» نامیده می‌شود، متمایز است. از جهت همین تمایز است که تاریخ اجتماعی را غالبا «تاریخ‌نگاری از پایین» یا تاریخ توده مردم،یعنی تاریخ مردم عادی و معمولی، می‌خوانند، زیرا مهم‌ترین موضوع آن زندگی و به‌خصوص زندگی روزانه توده‌های مردم جامعه است که به‌زعم مورخان اجتماعی، آفرینندگان واقعی رویدادهای تاریخند و بیش از«مردان بزرگ» و رهبران در شکل دادن تاریخ سهم دارند.اسناد توصیف شده در این نوشتار به گونه‌ای خاص نشانگر نقش نسخ خطی و اسناد در بررسی‌های مربوط به «تاریخ محلی» و «تاریخ اجتماعی» هستند. اطلاعات سیاسی، فرهنگی،اجتماعی و اقتصادی موجود در این مدارک، در صورت بررسی تفصیلی و گردآمدن آنها در کنارهم، نمایی واضح از تاریخ محلی این ناحیه را نمودار خواهند ساخت. از منظری دیگر، برخی از این اسناد به سبب بیان جزئی‌ترین اطلاعات مربوط به اقشار مختلف مردمان این ناحیه (به‌ویژه اقشار فرودست جامعه) می‌توانند نمایی از تاریخ اجتماعی این ناحیه از آذربایجان را فراروی نهند. نگارش تاریخ‌های محلی و اجتماعی مناطق مختلف ایران نیازمند توجه بیشتر محققان و پژوهشگران تاریخ به این مقوله، به‌ویژه از طریق بررسی نسخ خطی و اسناد موجود در مراکز مختلف نظیر کتابخانه مجلس است.

پی‌نوشت:

۱- عنوان: دستورالعمل ولایت صائین قلعه افشاردر سال بارس‌ئیل (سال پلنگ) ۱۳۲۰ق. (ابواب جمعی سعدالسلطنه)

مشخصات نسخه:

شماره مدرک کتابخانه مجلس: ۱۰-۲۸۹۲۸ IR / زبان اثر: فارسی / تاریخ کتابت: قرن ۱۴ق./ قطع: ۷×۱۶سم. ۱۴گ.؛ اندازه جلد: ۵×۲۲سم./ نوع خط: نستعلیق/ اعداد به سیاق/ نوع کاغذ: سفید/ تزئینات جلد: تیماج تریاکی و مقوایی نو/ متن یادداشت: مهر و یادداشت «امیر نظام» در ۱۳۲۰ق. و مهر و یادداشت «مشیر نظام وزیر مالیه» در ع ۲/ ۱۳۲۰ق.