سازمان اداری مستقل برای گردشگری
عبدالمهدی رجایی
در سال ۱۳۴۱ تحول دیگری در موضوع مدیریت گردشگری در ایران اتفاق افتاد، به این طریق که «سازمان جلب سیاحان» از وزارت کشور منتزع و به‌صورت سازمان مستقلی زیر نظر نخست‌وزیر در آمد. رئیس یا سرپرست این سازمان در واقع معاون نخست‌وزیر بود. به این ترتیب سازمان مذکور استقلال بیشتری می‌یافت. البته گفتنی است قانون این تحول در سال ۱۳۴۴ در مجلسین به تصویب رسید. در اساسنامه سازمان ذکر شده بود «مقصود از ایجاد و تاسیس سازمان جلب سیاحان ازدیاد درآمد ملی و تحصیل ارز خارجی و همچنین صرفه‌جویی در هزینه‌های ارزی کشور و معرفی تمدن و فرهنگ و هنر و سنن باستانی و آثار تاریخی کشور شاهنشاهی و ترویج صنایع ملی از طریق جلب سیاحان خارجی و توسعه داخلی می‌باشد.» درباره اصول وظایف این سازمان در اساسنامه می‌خوانیم «فراهم نمودن موجبات ایجاد و احیای تاسیسات مناسب جهانگردی از قبیل میهمان‌خانه و...، فراهم نمودن تسهیلات لازم برای سیاحان داخلی و خارجی از طریق ایجاد تسهیلات مربوط به روادید، تشریفات گمرکی، تبدیل ارز، ارتباطات و مخابرات، تردد و مسافرت...، فراهم نمودن موجبات تعلیم و تربیت افراد برای پذیرایی و راهنمایی سیاحان.» نخستین سرپرست آن مهندس مهدی شیبانی در گزارش پنج‌ماهه خود فهرستی از فعالیت‌های سازمان جدید را شرح داده است که «تهیه سازمان اداری و عملیاتی جلب سیاحان» و «چاپ آرم مخصوص سازمان جلب سیاحان» از اقدامات گفته شده بود.

دکتر قاسم رضایی، سرپرست بعدی سازمان جلب سیاحان، در گزارش سال1343 خود به موضوع گردشگری داخلی نیز نیم نگاهی انداخته است. او گردشگری را موجب شناخته شدن کشور و توسعه فرهنگ کشور می‌داند: «این اهمیت اقتصادی و اجتماعی را نباید تنها از جنبه سیاحان خارجی نگریست، بلکه باید توجه کرد که تشویق و رغبت بیشتر ایرانیان به سفر در داخل کشور نیز همان اثرات مفید اقتصادی و اجتماعی را خواهد داشت زیرا اولا از نظر اقتصادی مسافرت ایرانیان در داخل کشور موجب تقلیل مسافرت آنها به خارج از کشور و نتیجتا صرفه‌جویی در هزینه‌های ارزی شده و ثانیا از نظر اجتماعی محققا مسافرت ایرانیان در داخل مملکت و بازدید از نقاط مختلف آن سبب شناسایی بیشتر کشور و پی بردن به افتخارات تاریخی خود خواهد شد.» می‌توان پنداشت از این پس توجه سازمان جلب سیاحان به گردشگری داخلی نیز خواهد بود. قاسم رضایی معتقد بود سازمان متبوعش باید در امور اجرایی کمتر وارد شده و این امر را به بخش خصوصی بسپارد. سازمان او باید «نقش هماهنگ‌کننده، مشوق، معاضد و ناظر» را ایفا کند. قاسم رضایی در همان سال 1343 زمینه ایجاد دفاتر نمایندگی اداره جلب سیاحان در کشورهای دیگر را فراهم می‌کرد.

اقدامات نرم‌افزاری دیگری نیز در حال اجرا بود. سازمان جلب سیاحان امضای تفاهم‌نامه‌های جهانگردی با کشورهای دیگر و نیز الحاق به سازمان‌های بین‌المللی جهانگردی را در دستور کار قرار داد. در سال 1344 ایران به اتحادیه بین‌المللی سازمان‌های رسمی جهانگردی پیوست. امر دیگری که سازمان مذکور در آن قدم نهاد ارتباط با سرمایه‌گذاران خارجی و شرکت‌های هتل‌دار خارجی بود تا آنها با بازار ایران آشنا شوند. در این زمینه مکاتباتی آغاز شد. تجربه موفق هتل هیلتون در تهران مسوولان امر را بیشتر به این موضوع تشویق می‌کرد. آیین‌نامه نظارت بر راهنمایان جهانگردی نیز در سال 1345 به تصویب هیات دولت رسید. در آخرین بند این متن آمده است «سازمان جلب سیاحان مکلف است در تربیت افراد برای راهنمایی جهانگردان اقدام لازم را معمول داشته و وسایل و موجبات آموزش و پیشرفت علمی و اخلاقی راهنمایان را فراهم آورد.»

اقدام مهم و اثرگذار دیگر سازمان جلب سیاحان طلب یاری از شهرداری‌های کشور برای انجام اهداف سازمان مذکور بود. پس از هماهنگی با نخست‌وزیر، دکتر قاسم رضایی به شهرداران شهرهای بزرگ کشور نوشت «نظربه اینکه زیبایی شهرها و آماده بودن آنها برای پذیرایی از مسافران و سیاحان، نقش موثری در توسعه سیاحت و جهانگردی دارد... به‌طور کلی نظر به اینکه عمران و آبادی و پیشرفت شهرهای کشور رابطه مستقیم با پیشرفت برنامه جلب سیاحان و توسعه سیاحت و جهانگردی دولت دارد، سازمان جلب سیاحان دست همکاری به سوی شهرداری‌های کشور دراز کرده.» این فقط یک تقاضا نبود، بلکه بنا به نظر شاه و نخست‌وزیر قرار شد هر ساله شهرداری‌ها اقدامات خود را در این زمینه گزارش دهند که پس از بررسی این اقدامات تحت‌نظر هیاتی مرکب از چهار وزیر از جمله وزیر کشور، شهردار نمونه انتخاب شود. سازمان جلب سیاحان 22 موضوع را به شهرداران پیشنهاد کرده بود که از نظافت شهر گرفته تا ایجاد مراکز اطلاعات جهانگردی، تهیه و چاپ نقشه، «آشنا کردن مردم با فواید جهانگردی»، تهیه و نصب علائم راهنمایی به لاتین و فارسی در شهر، تشویق مردم به ساختن هتل، تهیه آمار دقیق از جهانگردان و... از جمله آنان بود. مدتی بعد شهرداران گزارش اقدامات خود را به سازمان جلب سیاحان اعلام کردند. در میان شهرهای بزرگ در سال 1345 شهردار قم و در میان شهرهای کوچک شهردار خرم‌آباد موفق به بردن جایزه مخصوص شدند.

اقدام مهم دیگر سازمان جلب سیاحان نظارت و تشویق در امر ساخت میهمان‌خانه بود. در سال 1345 قاسم رضایی به نخست‌وزیر گزارش داد «راجع به موضوع احداث میهمان‌‌خانه در مراکز مهم جهانگردی کشور و در اجرای اوامر ملوکانه مبنی بر مطالعه پیشنهادات واصله و تعیین کمک‌هایی که باید از طرف دولت در این امر صورت گیرد،....» رضایی به نخست‌وزیر پیشنهاد کرد از آنجا که «میزان سرمایه‌گذاری در میهمان‌‌خانه‌های درجه یک سنگین بوده و بازده سرمایه در این نوع میهمان‌‌خانه‌ها در مقایسه با سایر فعالیت‌های صنعتی کشور محدود می‌باشد، نتیجتا کمک موثر دولت به بخش خصوصی برای تشویق آنان به سرمایه‌گذاری در این گونه تاسیسات ضروری و اجتناب‌ناپذیر است.»

در سال 1346 بنا به پیشنهاد سازمان جلب سیاحان، یک شرکت دولتی به نام «شرکت تاسیسات جهانگردی» برپا شد که مطابق اساسنامه «به منظور توسعه تاسیسات جهانگردی که عبارتند از: میهمان‌خانه، میهمان‌سرا، رستوران، چایخانه، استراحتگاه، اردوگاه، تاسیسات کنار دریا، مراکز فروش کالاهای سوغاتی، حمام‌های آب معدنی و هر نوع محل دیگری که برای استراحت، تغذیه، بیتوته و تفریح جهانگردان و سیاحان مناسب باشد، شرکتی به نام شرکت سهامی تاسیسات جهانگردی... به وجود می‌آید.» تاسیس مراکز اقامتی در این شرکت جدید متمرکز شد و به دنبال آن در بسیاری از شهرهای کشور کلنگ ساخت هتل‌ها و میهمان‌سراهای مدرن زده شد.