آذربایجان غربی؛ داروخانه گیاهی ایران

دنیای اقتصاد، ارومیه، امیررضا علیار: آذربایجان غربی با داشتن تنوع آب و هوایی، بارش‌های مناسب و رویش ۱۲۰۰ نوع از گیاهان دارویی به یکی از منابع اصلی طب سنتی تبدیل شده و داروخانه گیاهی کشور محسوب می‌شود. براساس بررسی‌های انجام‌شده در رویشگاه‌های طبیعی آذربایجان غربی نزدیک به ۱۲۰۰ گونه گیاهی می‌روید که طی اجرای طرح جمع‌آوری و شناسایی گیاهان دارویی، مناطق مختلف استان مورد پیمایش قرار گرفته و ماحصل این مطالعه جمع‌آوری و شناسایی ۴۶۶ گونه دارویی است.

متاسفانه به علت بهره‌برداری بی‌رویه از برخی از این گونه‌ها، جمعیت آنها رو به کاهش است و به نظر می‌رسد برای حفظ این تنوع ژنتیکی جالب، ایجاد ذخیره گاه‌های جنگلی در تمام مناطق استان یک اقدام ضروری باشد که کارشناسان این حوزه نیز تاکید ویژه نسبت به این موضوع دارند.

شناخت منابع طبیعی و مدون کردن اطلاعات آن، نیاز هر جامعه بشری بوده و نحوه نگرش مردم جامعه به منابع طبیعی و روش‌های استفاده از آن می‌تواند در احیا یا انهدام این منابع بسیار مهم باشد، گیاهان به‌خصوص درختان و درختچه‌ها از عناصر اصلی منابع طبیعی است و به واسطه نقش حفاظتی، تغذیه‌ای، دارویی و... بیشتر مورد توجه مردم قرار می‌گیرند.

سیر قهقرایی گیاهان دارویی

منابع طبیعی کشور به‌خصوص منطقه آذربایجان به علت بهره‌برداری‌های نادرست و بدون برنامه در سال‌های اخیر لطمه دیده و به شدت سیر قهقرا را در پیش دارند، به طوری که یکی از مهم‌ترین بهره‌برداری‌ها از منابع طبیعی به خصوص از مراتع و جنگل‌ها، قطع درختان به‌منظور تعلیف دام، برداشت بی‌رویه گیاهان دارویی - خوراکی و زینتی است.

تغذیه، درمان و نیازهای دیگر، گیاهان را در زندگی انسان برجسته کرده در زمان‌های نه‌چندان دور تنها درمان دردها و بهبود بخشنده زخم‌ها، گیاهان بودند. امروزه این دانش عظیم در حال اضمحلال بوده و نسل میانه و جوان مردم ایران و به‌خصوص خطه آذربایجان به شدت از این گنجینه دور شده و وابسته طب جدید و دارو و درمان آن شده‌اند.

جمع‌آوری و شناسایی گیاهان دارویی روئیده در مناطق مختلف استان اهمیت این مقوله، یعنی دانش بومی در ارتباط با گیاهان، به‌خصوص گیاهان دارویی را بیش از پیش روشن کرده است.

صنعت گیاهان دارویی یکی از معدود صنایع دارای رشد دورقمی است؛ به‌طوری که حدود ۵۰ درصد از داروهای تولیدشده در جهان، منشا طبیعی دارند که با تغییراتی به‌عنوان دارو مورد استفاده قرار می‌گیرند.

صنعت داروسازی نه تنها در ایران، بلکه در کل دنیا از اهمیت زیادی برخوردار است؛ به گونه‌ای که به عنوان دومین صنعت مهم دنیا شناخته شده است.

امروزه با توجه به نوع نگرش دنیا نسبت به دارو، داروهای طبیعی و گیاهی که از آن به‌عنوان طلای سبز یاد می‌شود، مورد استقبال روز افزون مردم قرار گرفته است.

گرایش عمومی جامعه به استفاده از دارو و درمان گیاهی و به‌طور کلی فرآورده‌های طبیعی به‌ویژه طی سال‌های اخیر روبه افزایش بوده و مهم‌ترین علل آن، اثبات اثرات مخرب و جانبی داروهای شیمیایی از یک طرف و ایجاد آلودگی‌های زیست‌محیطی که کره زمین را تهدید می‌کند از سوی دیگر بوده است.

لزوم برنامه‌ریزی بلندمدت

کارشناس و عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان غربی با اشاره به استقبال ۶۰ درصدی و افزایش گرایش مردم به استفاده از گیاهان دارویی در چند دهه اخیر افزود: تبلیغات گوناگون به این منظور و عدم عوارض جانبی نسبت به داروهای شیمیایی از عوامل مهم استقبال مردم از گیاهان دارویی است.

مهناز حیدری با بیان اینکه آذربایجان غربی دارای اقلیم متنوع گونه‌های گیاهی است، اظهار کرد: ما باید با برنامه‌ریزی و مدیریت اصولی و علمی برای استفاده بهتر از این توانمندی و گسترش گیاهان دارویی به ویژه به صورت سنتی گام برداریم.

وی افزود: بیش از ۴۴۶ گونه گیاه دارویی در آذربایجان غربی می‌روید که چوبان کبریتی، بادرنجبویه، شب بو، ختمی، آجی بیان و شیرین بیان، مرزه، اسپناخ، داغ قارپیزی، مندی، داغ سقزی، یمیشان، چریش، غارایاغی، اوشقون، بیدمشک، بادرشبو، کهلی اوتی، اوغلان اوتی و یارپیز با نام‌های متنوع بومی از جمله معروف‌ترین این گیاهان دارویی هستند.

حیدری تامین بازار، عدم کارشناس و مشاور ویژه برای راهنمایی و آگاهی مردم به‌ویژه فارغ‌التحصیلان کشاورزی و نبود تخصص در برخی عطاری‌ها را از مشکلات مهم پیش روی گسترش صنعت گیاهان دارویی در استان عنوان کرد و افزود: حمایت از این صنعت فقط به حمایت‌های مالی محدود نمی‌شود، بلکه گسترش آموزش، توسعه تکنولوژی، بازاریابی و اقتصاد و مدیریت، از مهم‌ترین راهکارهای حمایتی از این ثروت طبیعی است.

وی در ادامه با اشاره به انقراض ۶۰ گونه‌ گیاهی استان به علت عدم آگاهی و برداشت بی‌رویه مردم افزود: تولید صنعتی داروهای گیاهی، برنامه‌ریزی بلندمدت و آگاه‌سازی و فرهنگسازی در بین مردم از اقدامات موثر برای رفع این مشکل است.

تشکیل کمیته کاشت گیاهان دارویی

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی جهاد کشاورزی آذربایجان غربی با اشاره به اینکه ۶۰ گونه گیاهی هم‌اکنون به عنوان گیاه خوراکی و دارویی در حال برداشت بی‌رویه توسط بهره‌برداران سنتی است، اظهار کرد: این‌گونه هم‌اکنون جزو گونه‌های در معرض انقراض محسوب می‌شوند.

مهناز حیدری با بیان اینکه برداشت بی‌رویه و غیراصولی و تغییرات آب و هوا عامل اصلی انقراض گیاهان دارویی آذربایجان غربی است، ادامه داد: زعفران وحشی، الاگز، انواع پیاز کوهی، کنگر، مندی و گل آقا جزو گونه‌های در معرض انقراض جدی هستند.

وی از تشکیل کمیته کاشت گیاهان دارویی در آذربایجان غربی طی ۲ سال گذشته خبر داد و با بیان اینکه این کمیته مسوول سیاست‌گذاری، اجرای طرح‌های تحقیقاتی و فرهنگسازی در زمینه کاشت و برداشت و نحوه استفاده از گیاهان کوهی است، ادامه داد: متاسفانه اعضای این کمیته توجه کافی به موضوع گیاهان دارویی ندارند.

این فعال عرصه محیط‌زیست آذربایجان غربی با بیان اینکه اقدامات و برنامه‌های این کمیته باید شتاب دار و مداوم باشد، ادامه داد: انجام اقدامات مقطعی با توجه به وضعیت گیاهان دارویی و کوهی استان کافی نبوده و هم‌اکنون شرایط این گیاهان در حال اضطرار قرار گرفته است.

آذربایجان غربی رتبه نخست تنوع گیاهان دارویی

مدیر بخش توسعه خوشه صنعتی عرقیات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی نیز با بیان اینکه این استان در تنوع گیاهان دارویی رتبه نخست کشور را دارد، گفت: آذربایجان غربی به‌دلیل برخورداری از شرایط جغرافیایی مطلوب، تنوع آب و هوایی و بارش‌های مناسب به ویترینی از انواع گیاهان دارویی و منابع طب سنتی تبدیل شده است.

علی زبردست اضافه کرد: در این استان سالانه ۷۰ نوع عرقیات گیاهی تولید می‌شود که پنج هزار خانوار در ۵۰۰ واحد کارگاهی و منازل از این راه امرار معاش می‌کنند، بالغ بر ۴۴۶ گونه گیاه دارویی در این استان می‌رویند که بیش از ۹۰ درصد اینها در عرصه‌های طبیعی به صورت خودرو هستند.

وی تاکید کرد: با توجه به فراوانی گیاهان دارویی در آذربایجان غربی، سرمایه‌گذاری در این عرصه باید در اولویت قرار گیرد، چرا که میزان سودآوری یک هکتار از این گیاهان، حدود ۱۵۰میلیون ریال بوده و میزان این سود ۲۰ برابر بیشتر از سودآوری محصولات کشاورزی دیگر نظیر گندم است.

مردم مواظب عوارض گیاهان دارویی باشند

یکی از فروشندگان گیاهان دارویی ارومیه در خصوص عوارض گیاهان دارویی گفت: متاسفانه تصوری که به اشتباه بین مردم رایج شده، این است که طب مکمل و به خصوص داروهای گیاهی اگر فایده نداشته باشند ضرر هم ندارند.

یدالله اسدزاده ادامه داد: مردم در واقع طبیعی بودن دارو یا فرآیند درمان را دلیلی برای بی‌ضرر بودن آن می‌دانند، اما واقعیت این است که مصرف داروهای گیاهی به تنهایی یا همراه با داروهای شیمیایی می‌تواند عوارض جانبی خطرناکی را به همراه داشته باشد.

فقدان بانک ژنی جامع گیاهان دارویی

عضو هیات علمی دانشکده داروسازی ارومیه گفت: یکی از مهم‌ترین مشکلات گسترش طب گیاهی در کشور عدم بانک ژنی جامع گیاهان دارویی است.پیمان میکائیلی اظهار کرد: با وجود فقدان بانک ژنی جامع گیاهان دارویی کشور، گرایش و استفاده عامه مردم از گیاهان دارویی در درمان بیماری‌ها در بین مردم پررنگ‌تر می‌شود.

مدیر گروه فارماکولوژی ادامه داد: با توجه به اینکه ﻃﺐ ﺳﻨﺘﻲ از ﻗﺒﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ و درﻣﺎﻧﻲ ﺧﻮد ﻣﺮدم ﺑﻮده، ﺗﻮﺳﻂ آﻧﺎن به خوبی ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ شده و ﺟﺰئی از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺮدم ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲشود.

وی کلی نگر بودن طب سنتی و ﻗﺎﺑﻞ اﺟﺮا ﺑﻮدن این طب در سطح گسترده را از دیگر عوامل گرایش مردم به این طب بیان کرد و گفت: استفاده از گیاهان دارویی ﻳﻜﻲ از ﻣﻄﻤﺌﻦ‌ﺗﺮﻳﻦ راهﻫﺎ ﺑﺮای رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ ﺑﺮای ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن اﺳﺖ.

مواظب شیادان باشید

میکائیلی ارائه آموزش کشت و بهره‌وری از گیاهان دارویی، آشنایی فارغ‌التحصیلان رشته‌های پزشکی با گیاهان دارویی و حمایت‌های لازم قانونی، مالی، راهبردی، بازاریابی و... در داخل و خارج از کشور برای بهره‌برداری از منابع خام و طبیعی موجود در کشور و فرآوری و توزیع محصولات نسل اول و دوم و سوم آنها را از راهکارهای مهم گسترش این فرهنگ در جامعه دانست.

وی با اشاره به استقبال روزافزون مردم از طب سنتی به‌خصوص گیاهان دارویی عنوان کرد: متاسفانه به‌دلیل اطلاعات کم مردم در زمینه خاصیت و نحوه استفاده از گیاهان دارویی، برخی افراد سودجو هستند که با تبلیغات دروغین و با هدف منفعت‌طلبی وارد این حرفه شدند که در این راستا باید آگاه باشند.

میکائیلی صدور محصولات دارویی به‌صورت خام با قیمت اندک و گاهی به‌صورت غیربهداشتی و حتی غیرقانونی، عدم کارگاه‌ها یا کارخانه‌های مناسب و استاندارد در داخل برای فرآوری و ایجاد اشتغال در کشور را از جمله مشکلات مهم بازار گیاهان دارویی در کشور عنوان کرد و یادآور شد: ایجاد زمینه‌های شغلی بومی در این راستا با توجه به ریشه دار بودن این حرفه و قابلیت اجرای آن با تکیه بر منابع بسیار غنی و دائمی این گیاهان در کشور راهکار اصلی حل این مشکلات است.

مدیر گروه فارماکولوژی عدم مدیریت و اسکان به موقع عشایر استان و نابودی این منابع با ارزش از گیاهان دارویی توسط دام‌های عشایر را از دیگر مشکلات در این عرصه عنوان کرد و ادامه داد: عملکرد غیرتخصصی در این رشته و نبود آگاهی درست پرورش دهندگان، عطاری‌ها، مردم عادی و مصرف‌کنندگان و حتی فارغ‌التحصیلان جدید رشته‌های پزشکی از کاربرد صحیح و واقعی گیاهان دارویی، راه را برای افراد سودجو برای کسب درآمد بیشتر به هر نحو در این بازار پر رونق در کشور فرآهم آورده است.

سودآوری گیاهان دارویی

با توجه به مطالعات کارشناسان در زمینه ارزش اقتصادی کشت و برداشت گیاهان دارویی با برنامه‌ریزی کارآمد برای استفاده بهینه از منابع طبیعی می‌توان آرزوی دیرینه رشد اقتصاد کشاورزی استان را به واقعیت تبدیل کرد به طوری که به گفته کارشناسان اقتصادی، با توجه به وفور گیاهان دارویی در استان، سرمایه‌گذاری در این عرصه باید در اولویت‌های مهم استان قرار بگیرد چرا که میزان سودآوری یک هکتار از گیاهان دارویی ۲۰ برابر سودآوری محصولاتی مانند گندم است.