محمد حسین عسگری *

بخش اول

شرکت بورس انرژی با هدف ساماندهی، نظارت و اداره معاملات حامل‏های انرژی و اوراق بهادار مبتنی بر حامل‏های انرژی، فراهم آوردن دسترسی غیرتبعیض‌آمیز و منصفانه اعضا به بسترهای معاملاتی، همکاری و هماهنگی با نهادهای مالی، شرکت‌ها، سازمان‌ها و نهادهای متولی بازارهای انرژی از جمله شرکت ملی نفت ایران، شرکت ملی گاز ایران، شرکت سهامی مادر تخصصی تولید، انتقال و توزیع نیروی برق ایران (توانیر)، شرکت مدیریت شبکه برق ایران و همچنین انجام سایر وظایف محوله در اساسنامه شرکت، در سال ۱۳۹۱ با مجوز سازمان بورس و اوراق بهادار به صورت شرکت سهامی عام تاسیس شده و تحت نظارت آن سازمان فعالیت می‏نماید. بورس انرژی، به عنوان یک نوع بورس کالایی، تشکلی خودانتظام است که امکان انجام معاملات فیزیکی حامل‏های انرژی (شامل برق، نفت، گاز، زغال سنگ و ...) و اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای مذکور در آن وجود دارد. در بورس انرژی نیز مشابه سایر بورس‏ها، تعداد زیادی خریدار و فروشنده حضور داشته که با کنش و واکنش‏های متقابل خود در فضایی رقابتی کشف صحیح قیمت‏ حامل‏های انرژی را میسر می‏سازند.

از جمله مهم‌ترین مزایای ناشی از راه‌اندازی بورس انرژی در کشور می‏توان به موارد ذیل اشاره کرد:

۱. ایجاد و توسعه چارچوب مطلوب تجارت حامل‏های انرژی از جمله نفت، گاز، برق، زغال سنگ و ...

۲. فراهم کردن یک مرجع قیمتی قابل استناد برای حامل‏های انرژی

۳. کاهش هزینه‌های مبادلاتی و ارائه خدمات تسویه و پایاپای

۴. اصلاح الگوی مصرف انرژی در کشور به واسطه کشف صحیح بهای حامل‏های انرژی

۵. از بین بردن انحصار، برقراری نظام قیمت‌گذاری شفاف و نوسان قیمت بر اساس واقعیت‌های بازار و صنایع انرژی

۶. ایجاد شرایط یک بازار عادلانه و بی‌طرف و بالا بردن سطح اعتماد بخش خصوصی و زمینه‏سازی جهت مشارکت فعال بخش خصوصی در تجارت این صنایع (با توجه به سیاست‏های اصل ۴۴ قانون اساسی)

۷. کاهش ریسک بازار به واسطه ایجاد بازار ابزارهای مشتقه معاملاتی حامل‏های انرژی نظیر قراردادهای آتی، پیمان آتی و قراردادهای اختیار معامله

۸. افزایش رقابت در بازار از طریق تعامل و کنش و واکنش پیوسته خریداران و فروشندگان

۹. امکان نظارت بیشتر بر معاملات، ردیابی تخلفات و اطمینان از صحت معاملات و سلامت بازار (افزایش شفافیت بازار)

۱۰. تقویت بخش‌های مختلف صنایع انرژی محور، تامین نقدینگی مورد نیاز تولیدکنندگان و تامین مالی جهت توسعه ظرفیت تولید آنها

۱۱. فراهم آوری شرایط پیوستن به بازارهای منطقه‏ای و بین‏المللی انرژی و برقراری امکان مبادلات یک‏جانبه و چند جانبه با کشورهای منطقه

۱۲. استفاده از پتانسیل‏های موجود در کشور جهت ترانزیت حامل‏های انرژی به کشورهای منطقه

۱۳. کسب تجربه و توان علمی مکفی جهت حضور در بازارهای منطقه‌ای و بین‏المللی

۱۴. افزایش و تنوع فرصت‌های سرمایه‌گذاری

با توجه به مزایای فراوان مترتب بر راه‏اندازی بورس انرژی، پس از تجربه تشکیل بورس نفت و عرضه فرآورده‏های نفتی و پتروشیمی در بازار سرمایه، در حوزه کالای برق نیز شرکت مدیریت شبکه برق ایران بر اساس وظایف قانونی تعیین شده در اساسنامه خود، همچنین در راستای اهداف دولت و وزارت نیرو در خصوص ایجاد و گسترش بسترهای جدید معاملات برق اقدامات لازم جهت تشکیل بورس برق را به انجام رسانید که در نهایت منجر به تاسیس شرکت بورس انرژی شد.

از مهم‏ترین زمینه‏ها و الزامات قانونی که بر اساس آن موضوع تشکیل بورس برق مطرح شد می‏توان به موارد ذیل اشاره نمود:

* سیاست‌های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که به موجب آن «تمامی بنگاه‏های تامین نیرو به استثنای شبکه‏های انتقال به بخش خصوصی واگذار می‏گردد.» بدیهی است که این انتقال مالکیت، نیازمند تدارک یک بستر مناسب و شفاف جهت کشف قیمت و عرضه محصولات شرکت‏های خصوصی‏ شده تولید نیروی برق است که این مهم با تاسیس بورس انرژی محقق می‏شود. به طور مشابه این مهم در زمینه نفت، گاز و سایر حامل‏های انرژی نیز صدق می‏کند.

* بند الف ماده ۱۵ قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران که به موجب آن «شورای بورس مکلف است نسبت به ایجاد و گسترش بازارهای تخصصی اقدام نماید.» تاسیس بازارهای متشکل حامل‏های انرژی از قبیل برق، نفت و گاز در قالب بورس انرژی از مصادیق شکل‏گیری بازارهای تخصصی موضوع بند مذکور است.

* بند «و» ماده ۱۳۳ قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران که به موجب آن «وزارت نیرو مکلف است به منظور ترغیب سایر موسسات داخلی به تولید هر چه بیشتر برق از نیروگاه‏های خارج از مدیریت آن وزارتخانه بر اساس دستورالعمل شورای اقتصاد اقدام نماید.» تاسیس بورس انرژی و فعالیت آن در چارچوب قوانین و مقررات بازار سرمایه در راستای نیل به هدف مذکور ارزیابی می‏گردد.

* بند ۱۱ برنامه‏های بخش برق و انرژی وزارت نیرو در دولت دهم که در آن «راه‌‌اندازی بورس برق و افزایش سهم معاملات در بورس به میزان حداقل ۵۰درصد حجم برق مصرفی کشور» مورد اشاره قرار گرفته است.

* بخش ۶ سند خط مشی شرکت سهامی مدیریت تولید، انتقال و توزیع نیروی برق ایران (توانیر) که در آن به مسائل مرتبط با معاملات برق در بورس انرژی شامل موارد زیر اشاره شده است:

- توسعه بازار و بورس برق از دو طرف عرضه و تقاضا

- طراحی ساز و کارهای لازم برای حضور شرکت‌های زیر مجموعه در بازار و بورس برق

- اتخاذ تدابیر لازم برای حصول اطمینان از رقابت سالم میان شرکت‌کنندگان و رعایت دقیق ضوابط و مقررات ذی‌ربط

* بند ۳ ماده ۲ و بند ۴ ماده ۷ اساسنامه شرکت مدیریت شبکه برق ایران که در آن به ترتیب «برقراری شرایط خرید و فروش رقابتی برق» و «راهبری، انجام عملیات و توسعه بازار و بورس برق» از وظایف و مسوولیت‌های آن شرکت برشمرده شده است.

با عنایت به الزامات و زمینه‏های قانونی فوق‏الذکر و با توجه به پتانسیل‏ها و ظرفیت‏های موجود در کشور در حوزه انرژی، پس از انجام مطالعات تطبیقی، وزارت نیرو بر اساس بند ۵ ماده ۴ قانون بازار اوراق بهادار مصوب آذر ماه ۱۳۸۴ (مبنی بر واگذاری اختیار صدور مجوز فعالیت بورس‏ها در کشور به شورای عالی بورس و اوراق بهادار) اقدامات لازم برای تاسیس شرکت بورس برق (که بعدها با اضافه شدن سایر حامل‏های انرژی به بورس انرژی تبدیل شد) را آغاز کرد. بر این اساس مطابق قانون بازار اوراق بهادار مصوب آذر ماه ۱۳۸۴ در تاریخ ۲۲/۰۷/۱۳۸۶ گزارش توجیهی راه اندازی بورس برق از سوی وزیر وقت نیرو به وزیر وقت اقتصاد و دارایی و سازمان بورس و اوراق بهادار ارسال گردید و در تاریخ ۲۶/۳/۱۳۸۷ شورای عالی بورس و اوراق بهادار موافقت اصولی راه اندازی بورس برق را به وزارت نیرو ابلاغ نمود.

در جلسه مورخ ۳۰/۰۳/۹۰ شورای عالی بورس و اوراق بهادار، این شورا موافقت خود مبنی بر تاسیس بورس انرژی را اعلام نمود. متعاقب صدور مجوز فعالیت بورس انرژی و به منظور تعیین گروه‏های سهامداری این شرکت، سازمان بورس و اوراق بهادار فراخوانی را در تاریخ ۵/۴/۹۰ جهت مشارکت نهادهای مالی و فعالان صنعت برق، نفت، گاز و فرآورده‏های نفتی و با قید ترکیب ۶۰درصد نهادهای مالی، ۲۰درصد فعالان صنایع برق و نفت و ۲۰درصد عموم مردم و سقف ۵/۲درصد برای هر متقاضی منتشر کرد.

پس از اخذ مدارک و مستندات متقاضیان خرید سهام شرکت بورس انرژی، بر اساس ضوابط موجود به کلیه شرکت‌های متقاضی حائز شرایط، سهام این شرکت تخصیص یافت که به طور نقدی از موسسان دریافت شد. سازمان بورس و اوراق بهادار به دنبال اعلام اعضای موسسان، در تاریخ ۸/۶/۹۰ نسبت به دعوت از موسسان در راستای تشکیل کمیته اجرایی و انجام اقدامات اجرایی همچون افتتاح حساب موسسان شرکت، پرداخت کامل وجوه، پذیره‌نویسی عمومی سهام، ثبت و تاسیس بورس انرژی دعوت به عمل آورد. با تشکیل کمیته مذکور، فرآیند اخذ مجوزهای لازم از سازمان بورس و اوراق بهادار و اداره ثبت شرکت‏های شهر تهران به منظور انجام پذیره‏نویسی عمومی سهام شرکت طی شد و سرانجام پذیره‌نویسی شرکت بورس انرژی در تاریخ ۱۲/۱۰/۹۰ با عاملیت ۴۶ شعبه بانک ملی در سراسر کشور صورت پذیرفت. مجمع عمومی موسس شرکت بورس انرژی نیز در تاریخ یازدهم اسفندماه ۱۳۹۰ در مرکز همایش‏های بین‌المللی رازی تهران و با حضور موسسان و پذیره نویسان این شرکت برگزار شد. در نهایت شرکت بورس انرژی با ۵۸۹۶ سهامدار حقیقی و حقوقی و ترکیب سهامداری حدود ۱۰ درصد فعالان حوزه نفت و گاز، حدود ۱۰ درصد فعالان حوزه برق، حدود ۶۰درصد نهادهای مالی و ۲۰درصد سایر سهامداران حقیقی و حقوقی در تیرماه ۱۳۹۱ تاسیس شد و تحت شماره ۴۲۸۰۰۲ نزد اداره ثبت شرکت‌ها و موسسات غیر تجاری تهران ثبت شد. سهامداران در اولین مجمع عمومی موسس از بین کاندیداهای عضویت در هیات مدیره ، ۷ عضو اصلی و ۳ عضو علی البدل را انتخاب کردند.

پس از قبول سمت توسط مدیریت عامل و انتخاب مدیران اجرایی با همکاری سازمان بورس و اوراق بهادار تلاش‌های گسترده‏ای جهت تدوین مقررات و دستورالعمل‏های پذیرش، معاملات و تسویه و پایاپای بورس انرژی، تهیه روال‏ها و روندهای اجرایی، طراحی سامانه‏های معاملاتی و تعامل با وزارتخانه‏های نفت، نیرو و فعالان حوزه انرژی انجام پذیرفت. در نخستین جلسه هیات پذیرش بورس انرژی، در تاریخ ۱۲/۱۰/۹۱ درخواست پذیرش کالای برق دو نیروگاه خصوصی در بازار فیزیکی بورس انرژی پذیرفته شد.

در این جلسه همچنین به پیشنهاد بورس قرارداد سلف موازی استاندارد برق در بازار مشتقه تابلوی قرارداد سلف موازی استاندارد مورد پذیرش قرار گرفت. در جلسات بعدی نیز اوراق سلف نفتی و کالاهای قطران و زغال سنگ در بورس انرژی پذیرش شدند. برگزاری ده جلسه معاملات آزمایشی برق، برگزاری دوره آموزشی برای کارگزاران بورس انرژی نیز از دیگر فعالیت‏های بورس انرژی از زمان آغاز فعالیت بوده است. در نهایت بورس انرژی فعالیت رسمی خود را از تاریخ ۱۹ اسفند سال‏جاری با معاملات قراردادهای سلف موازی استاندارد برق، زغال سنگ و قطران آغاز کرد و تلاش‌های خود را در راستای توسعه بازار انواع حامل‏های انرژی ادامه می‏دهد.

*رییس اداره عملیات بورس انرژی