به کارگیری فلزها در ایران قدیم
منصور قربانی- فرانک پروینپور
طلا، فلز گرانبهایی است که در زبان فارسی به زر معروف بوده است. زر از جمله فلزهایی است که از زمانهای باستان مورد استفاده بشر بوده است و احتمال میرود در ابتدا ریزههای براق آن در کنار رودخانهها جلبتوجه کرده باشد.
در ایران چندین معدن طلا از دورههای پیش از تاریخ شناخته شده بود و برخی نیز بعدها کشف شدند و مورد استفاده قرار گرفتند. طلا جزو نخستین فلزهایی است که مورد استفاده ایرانیان واقع شده و تاریخ آن از هزارههای پیش از میلاد نیز فراتر است.
منصور قربانی- فرانک پروینپور
طلا، فلز گرانبهایی است که در زبان فارسی به زر معروف بوده است. زر از جمله فلزهایی است که از زمانهای باستان مورد استفاده بشر بوده است و احتمال میرود در ابتدا ریزههای براق آن در کنار رودخانهها جلبتوجه کرده باشد.
در ایران چندین معدن طلا از دورههای پیش از تاریخ شناخته شده بود و برخی نیز بعدها کشف شدند و مورد استفاده قرار گرفتند.طلا جزو نخستین فلزهایی است که مورد استفاده ایرانیان واقع شده و تاریخ آن از هزارههای پیش از میلاد نیز فراتر است. از آن اشیای زینتی درست میکردند که تعدادی از این اشیا، در حفاریهای باستانشناسی به دست آمده است. در دوره هخامنشی، تولید طلا در کشور و همچنین واردات طلا به ایران افزایش یافت و در این دوره، سکه طلا نخستین بار در جهان ضرب شد. در زامیادیشت (اوستا) از دریاچهای نام برده شده به نام زرنومیتی (زردار) که از آن طلا استخراج میشده است.در دوره ساسانی، طلا در ایران فراوان بود. ظروف، ابزار و اشیای طبقه مرفه، همه از طلا و نقره ساخته میشد و این وضع تا حمله اعراب به ایران نیز ادامه داشت. با ممنوعیت استفاده از طلا، ساخت ظروف برنجی آغاز میشود. تاریخنویسان درباره طلا، مطالبی را نقل کردهاند ازجمله: شاپور (پسر اردشیر) مینویسد: «معدن طلای زروند آنقدر غنی است که نمیتوانستم از زر آن صرفنظر کنم و گفتم برای اینکه کارگران در دهلیزهای طلای معدن دچار خفگی نشوند، هر کارگر بیش از دو بنگان (دو
ساعت) کار نکند.... اما طول و عمق دهلیزهای معدن آنقدر زیاد شد که کارگران نمیتوانستند حتی مدت یک بنگان در معدن کار کنند و دچار خفگی میگردیدند. بنابراین به معدنچی خود گفتم کار را در معدن طلا ترک کند تا جان بندگان اهورا مزدا و اتباع من در معرض خطر قرار نگیرد.»
گیرشمن در کتاب ایران از آغاز تا اسلام مینویسد: «در دوره مادها از معادن طلای اطراف همدان بهرهبرداری میشده است. احتمال میرود این معادن خیلی نزدیک به همدان نبوده و معادن آستانه و نواحی گلپایگان که شامل سرزمینهای قوم ماد میشدند، باشد.»
ویل دورانت در جلد اول کتاب مشرق زمین گاهواره تمدن، از قول جی هوارت (Huart.G) نقل میکند: «در کوههایی که قوم ماد برای سکونت خود انتخاب میکردند، مس، آهن، طلا، نقره و سنگ مرمر و سنگهای گرانبها به دست میآمد.»از گفتار استرابون جغرافیدان یونانی نقل شده است که در ایران، طلا، مس، نقره، آهن، سرب و زرنیخ استخراج میشد که بیشتر از ناحیه کرمان به دست میآمد.
مس
مس نخستین فلزی است که بشر از آن استفاده کرده است. به نظر میرسد که مس نخستین بار در ایران شناخته شده و به کار رفته است. نقطهای که تاکنون قدیمیترین اطلاعات را درباره ذوب مس به دست داده، سیلک کاشان است و به وضوح، قدیمیترین نمونههای آن از طبقات اصلی اول و دوم بودهاند که قدیمیتر از نمونههای به دست آمده از تلآبلیس است. به عقیده ورتایم (Vertime)، قدیمیترین معدن مس ایران، معدن مس تالسمی نزدیک انارک است و احتمال زیاد میرود که اهالی سیلک کاشان، مس خود را از این معدن تامین کرده باشند (به عقیده مومنزاده معدن وشنوه قم نیز میتواند تامینکننده کانسنگ مس سیلک بوده باشد). اشیای مسی و مفرغی که در نقاط مختلف ایران در اثر کاوشهای باستانشناسی به دست آمده، نشان میدهد که در بخشهای زیادی از کشور، از معادن مس در عهد باستان استفاده میشد.سیر تحول استفاده از کانیهای مسی در ایران به این صورت بوده که ابتدا کانسنگ مس آزاد (ناتیو) مورد توجه قرار گرفته است. شاید بتوان گفت معدن مس آزاد مجدر اردبیل (که در اصل مس دره بوده است)، جزو نخستین کانسارهای شناخته شده مس در ایران باستان باشد. پس از کانسنگهای آزاد، کانسنگهای
اکسیدی و سپس کانسنگهای سولفیدی مورد توجه قرار گرفتند. در معدن کاری قدیمی مس، دیده میشود که در اغلب کانسنگهای سولفیدی، بخش اکسیدی مورد توجه بوده است.در هزاره چهارم و پنجم پیش از میلاد، صنعتگران ایرانی، میتوانستند حرارت کافی برای ذوب تمام فلزهای شناخته شده آن عصر را تهیه کنند. سپس کوپریت و مالاکیت را هم به وسیله زغال ذوب کردند. عملیات معدنی در حوضه انارک نشان میدهد که سنگهای معدنی سولفیدی با این ترکیبها آمیخته بودهاند.
جام باده فلزی، دوره ساسانیان
در دورههای بعد، صنعت ذوب فلز رو به تکامل نهاد، به گونهای که در دوره هخامنشی، توانستهاند نمونههای جالبی از اشیا و ابزار مسی و مفرغی تهیه کنند. در این دوره، از مس، سکه نیز ضرب کردهاند.
آهن
آهن از فلزهایی است که در زندگی بشر تاثیر بسزایی داشته و آن را سلطان فلزها دانستهاند. یافتهها و آموختههای باستانشناسی بر این گواهی میدهند که شناخت و کاربرد آهن، تاریخی ششهزار ساله دارد.برخی پژوهشگران بر این باورند که آهن از آسن که در اوستا به معنی آهن است، آمده که آن هم از اسمن (بهمعنای آسمان) ریشه گرفته است. امروزه در زبان کردی که یکی از شاخههای زبان پارسیمیانه است، به آهن، آسن گفته میشود. تلفظ آهن در زبانهای انگلیسی (Iron)، آلمانی (آیزن) و فرانسوی با ریشه پارسی آن نزدیک است. این موضوع میتواند از این ناشی شود که نخستین بار ایرانیان آهن را از شخانه[شهاب]های آهنی که به زمین افتادهاند، به دست آورده باشند.
از کاوشهای گروه باستانشناسی سیلک، مربوط به هزاره اول پیش از میلاد، روشن شد که اسلحه سرداران و فرمانروایان، آهنین بوده است و اسلحه افراد معمولی، از مفرغ. همچنین گفته میشود که کمربند پادشاه سیلک از آهن بوده و کمربند سربازان از زر.
دوره ثابت کار با آهن در ایران، به ۱۲۰۰ ق.م بازمیگردد. در ابتدای بهرهوری از آهن، معلوم میشود که تولید آن کم و قیمت آن زیاد بوده است. هیات حفاری شوش زیر نظر گیرشمن، مینویسد: «در بین اشیایی که در شوش در دوران هخامنشی به دست آمده، ابزارآلات و وسایل جنگی آهنی کمتر دیده میشود و این ابزار بیشتر مفرغی است، ولی در دهکدهای که مجاور شوش و مسکن اهالی فقیر بوده، آهن را برای زیورآلات مورد استفاده قرار دادهاند.»
از قرار معلوم، در دوره هخامنشی، نیریز در فارس، یکی از مراکز تولید اسلحه آهنی بوده و پس از آن از معادن آهن ماسوله میتوان یاد کرد که تا دوره قاجار فعال بوده است.
شیوه تهیه پولاد در ایران پیش از اسلام روشن نیست. در مورد شکل کوره آجرهایی که برای ساختن آن مصرف میکردند و وسایل دیگر، تاکنون پژوهشی به عمل نیامده است.
افزون بر اینها، باید از چند ناحیه در ایران یاد کرد که نام آنها ریشه در وجود معادن آهن و صنعتگران آن دارد. مانند روستای آهنگران ملایر، کلات ناصر در ناحیه آهنگران قائن. شاید نام فولاد محله (بین ساری و سمنان) ناشی از وجود صنعت پولاد باشد که کانسنگ آن از معدن آهن شمال سمنان تهیه میشد.
ریتون نقره، دوره هخامنشی
نقره
در ایران اواخر هزاره چهارم و اوایل هزاره سوم پیش از میلاد، نقره شناخته شده و بهرهبرداری میشد؛ به طوری که باستانشناسان میگویند: نقره از هزاره سوم پیش از میلاد در ایران شناخته شده بود و در دوره ساسانیان،نقرهکاری در ایران پیشرفت کرد و هم اکنون بسیاری از ظروف نقرهکاری آن عهد، در موزهها وجود دارد. در این دوره، توجه به ظروف نقرهای و صنعت نقره کاری، رونق معدن نقره را نیز در پی داشت. از آنجا که ایرانیان بیشتر نقره را همراه با کانسنگهای سرب یافته بودند، در این زمان بیشتر کانسنگهای سرب نقرهدار مورد توجه قرار گرفت و وجود نامهای جغرافیایی زیر عنوان دره نقره، کوه نقره و کمرنقره در بسیاری از مناطق سرب و رویدار ایران و یا کوه زردان نقرهای در شمال خاور تفتان، از این گونه است.پس از اسلام که ساختن ظروف نقرهای محدود میشود، صنعتگران به ساختن ظروف برنجی همت گماشتند.
قلع
قلع از فلزهایی است که در پیشرفت تمدن بشر تاثیر بسزایی داشته است. در ایران به نظر باستانشناسان قلع از اواخر هزاره سوم ق.م برای ساختن مفرغ به کار میرفت. در اشیای مفرغی به دست آمده از کاوشهای باستانی تا 25 درصد قلع وجود داشته است.مورخان از 7 منطقه ایران نامه بردهاند که در آنها معادن قلع وجود داشته است: شمال خراسان، استرآباد، سیستان، اطراف دریای خزر، لرستان، نزدیک کوهبنان کرمان و نزدیک تبریز.در اکتشافات نوین امروز تاکنون هیچ ذخیرهای از قلع نیافتهاند. شواهد تاریخی، فلزگری و معدنشناسی در ایران نشان میدهد که پس از اسلام، هیچ معدن قلعی فعال نبوده است. اما در کتابهای تاریخی از قلع لرستان زیاد یاد شده است.
سرب
سرب از هزاره چهارم پیش از میلاد مورد استفاده قرار گرفت. سرب به علت آسانی ذوب و جدا شدن از کانسنگ خود خیلی زود مورد شناسایی بشر قرار گرفت.در ایران، سرب از اواخر هزاره سوم پیش از میلاد، شناخته شد و چون ذوب کربناتهای آن آسان بود، بهرهبرداری از معادن کربناتی زودتر شروع گردید. در معادن قدیمی دیده میشود در محلی که سولفید و کربنات هر دو وجود داشتهاند، تنها از کانسنگهای کربناتی بهرهبرداری کردهاند.
در دوره پیش از اسلام سرب به عنوان ملات در کارهای ساختمانی، سدسازی و پلسازی و نیز ساختن برخی ظروف استفاده میشد.
همچنین کانسنگهای سولفیدی سرب، به عنوان سنگ سرمه در ایران باستان و پس از اسلام به کار میرفت. وجود نامهای جغرافیایی مانند کوه سرمه، خانه سرمه، دره سرمه در این راستا تعریف میشوند. این نواحی دارای کانسارهای سرب و روی میباشند.
جیوه
تصور میشود در ایران جیوه از دوره هخامنشی شناخته شده باشد. در زبان پهلوی، به آن زیوندک میگفتند و در دورههای پس از اسلام، به نامهای جیوه، زیوه و زراق نیز نامیده میشد. نمایندگان چینی که بین سالهای 455 و 531 میلادی به دربار ایران رفت و آمد داشتهاند، از جیوه به عنوان یکی از محصولات ایرانی نام بردهاند. قدیمیترین اشاره درباره معادن جیوه ایران، در کتاب پلینی آمده است. در کتاب نامبرده نقل شده است که در کرمان معادن مینیو (به لاتین یعنی شنگرف و سرنج) وجود دارد، ولی در اکتشافات جدید تا به حال در منطقه کرمان کانسار جیوه یافت نشده است. در کتابهای تاریخی متعلق به دورههای پس از اسلام، از معادن جیوه در مناطق زیر یاد شده است: شهر باستانی شیز (نزدیک زرشوران کنونی)
ناحیه پارس (فارس) در نزدیکی دارابجرد و استخر، ناحیه فرغانه و ناحیه نطنز.
در مناطق یادشده به جز پیرامون شهر قدیمی شیز (ناحیهای از تکاب) در پیجوییها و اکتشافات جدید تاکنون گزارشی از جیوه به دست نیامده است.
منابع:
1- زاوش، م.، 1348، کانیشناسی در ایران قدیم (جلد اول و دوم) پژوهشگاه علوم انسانی و فرهنگی
۲- علیپور، ک. ۱۳۷۲، تاریخ دانش زمینشناسی و معدن در ایران، طرح تدوین کتاب، سازمان زمینشناسی کشور
ارسال نظر