رتبه‌بندی استان‌‌های کشور به لحاظ توسعه‌یافتگی صنعتی - ۲۷ بهمن ۸۶
دکتر سیدهاشم هدایتی
جایگاه استان کردستان در بخش صنعت و معدن و در مقایسه با سایر استان‌ها در فاصله سال‌های ۷۹ تا ۸۳ نه تنها رشد نکرده بلکه بدتر از گذشته هم شده است.

رتبه‌بندی صنعتی یکی از راه‌های بررسی روند تغییرات در توسعه صنعتی استان‌های کشور است که سال‌هاست از طرف سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و وزارت صنایع و معادن انجام گرفته است. آخرین گزارش رتبه‌بندی مقایسه‌ای استان‌ها در سال 84 منتشرشد که داده‌های مربوط به سال 83 را مورد بررسی و مقایسه قرار داده است.
در این یادداشت سعی خواهد شد به استناد آمار رسمی‌سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و وزارت صنایع و معادن، روند رشدیافتگی صنعتی استان کردستان در پنج سال بین سال‌های ۷۹ تا۸۳ مورد بررسی و نقد قرار گیرد.
دکتر بایزید مردوخی به استناد مطالعاتی که مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران در سال 65 انجام و در سال70 منتشر کرد و با لحاظ کردن 16 شاخص، استان‌های کشور را برحسب سطح عمومی‌فعالیت‌های اقتصادی رتبه‌بندی کرده است اظهار می‌دارد: «استان کردستان در این رتبه‌بندی با ضریب 570/0 ، درمیان 24 استان کشور در رتبه بیست و دوم قرارگرفته است. استان تهران با ضریب 205/1 رتبه اول و سیستان و بلوچستان با ضریب 670/0 - ، کم فعالیت‌ترین استان کشور و در مرتبه بیست و چهارم قرار گرفته است.
یک بررسی دیگر در خصوص رتبه‌بندی میزان فعالیت صنعتی در استان‌های کشور در سال ۶۵ بر پایه ۵ شاخص نشان می‌دهد که استان تهران از دیدگاه صنعت با ضریب فعالیت ۰۵۰/۲ ، فعال‌ترین استان و استان ایلام با ضریب ۲۱۴/۱- ،کم فعالیت ترین استان کشور بوده است. استان کردستان در این رتبه‌بندی با ضریب فعالیت ۷۶۴/۰- از حیث فعالیت‌های صنعتی در مرتبه بیست و دوم قرار داشته است» بر اساس این گزارش از دو جنبه فعالیت‌های عمومی‌اقتصادی و فعالیت‌های صنعتی استان کردستان در سال ۶۵ در رده بیست و دوم استان‌های کشور قرار داشته است.
دفتر برنامه‌ریزی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور در سال 79 گزارش طبقه‌بندی استان‌ها براساس میزان توسعه‌یافتگی (رفاه نسبی) را که با استفاده از روش تحلیل عاملی برای عملکرد صنعتی استان‌های کشور در سال 78 انجام داده بود منتشر کرد. بر پایه این مطالعه، استان تهران توسعه‌یافته‌ترین استان کشور به شمار آمده و در رتبه اول قرار می‌گیرد و استان کهکیلویه و بویر احمد در بین بیست و هشت استان کشور به عنوان توسعه نایافته‌ترین استان در رتبه بیست و هشتم قرار گرفت.
در این بررسی تمامی استان‌های کشور به لحاظ سطح توسعه یا رفاه نسبی در ده طبقه جای دارد که استان تهران با نمره ۱۰۰ در دهک اول قرار گرفته و استان کردستان به همراه لرستان و بوشهر در دهک چهارم قرار گرفته است. به منظور طبقه‌بندی استان‌ها براساس سطح برخورداری نسبی یا میزان توسعه‌یافتگی آنها از روش تحلیل خوشه‌ای استفاده شده است.
نتایج این بررسی نشان می‌دهد که 5 فضای متمایز توسعه در سطح استان‌های کشور قابل تشخیص است: بسیار توسعه‌نیافته، توسعه‌نیافته، در حال توسعه، توسعه‌یافته و کاملا توسعه‌یافته. اگر با اندکی اغماض این پنج سطح را به سه سطح تبدیل کنیم مشاهده می‌شود درحالی که استان‌های تهران، خراسان، اصفهان، کرمان، یزد، فارس، قم، مرکزی و آذربایجان‌شرقی جزو استان‌های توسعه‌یافته به شمار می‌روند، کردستان به همراه استان‌های کهکیلویه و بویراحمد، ایلام، سیستان و بلوچستان، کرمانشاه، بوشهر، لرستان و ایلام در دسته کمتر توسعه‌یافته‌ها قرار می‌گیرد.
در این بررسی که البته شاخص‌های مورد نظر آن معلوم نشده است، استان کردستان درمیان ۲۸ استان کشور در رده بیست و سوم قرار گرفته و بالاتر از استان‌های بوشهر، کرمانشاه، سیستان و بلوچستان، ایلام و کهکیلویه و بویراحمد ایستاده است.
دفتر برنامه‌ریزی وزارت صنایع و معادن در سال 82 گزارش مطالعات رده‌‌بندی صنعتی استان‌های کشور در سال‌های 79، 80 و 81 را که با استفاده از مدل برنامه‌ریزی چندمنظوره انجام گرفته بود منتشر کرد.
در این مطالعات شش شاخص ارزش افزوده فعالیت صنعتی و معدنی، میزان سرمایه‌گذاری واحدهای فعال صنعتی و معدنی، میزان سرمایه ثابت طرح‌های دارای حداقل ۶۰درصد پیشرفت، میزان اشتغال واحدهای فعال صنعتی و معدنی، میزان اشتغال طرح‌های دارای حداقل ۶۰درصد پیشرفت فیزیکی و مساحت فاز عملیاتی در شهرک‌های صنعتی مورد استفاده قرار گرفته است. در این رده‌بندی، استان کردستان درمیان ۲۸ استان کشور به ترتیب در سال‌های ۷۹، ۸۰ و۸۱ در رده‌های بیست و پنجم، بیست و ششم و بیست و ششم قرار گرفته است.
در سال 79 استان‌های گلستان، بوشهر و کهکیلویه و بویر احمد، در سال‌های 80 و81 استان‌های ایلام و کهکیلویه و بویراحمد پایین‌تر از کردستان قرار داشته‌اند.
در پایان این گزارش آمده است: در مجموع مقایسه رده استان‌های کشور طی سال‌های گذشته نشانگر تغییر جایگاه استان‌های خراسان، سمنان، بوشهر، هرمزگان، همدان، کرمانشاه و کهکیلویه و بویراحمد و ارتقا به سوی رده‌های بالاتر توسعه یافتگی صنعتی است.»
نکته جالب توجه ارتقای بوشهر از رده‌های آخر به رده 17 در سال 81 است و قابل تامل‌تر اینکه استان کردستان از رده 25 در سال 79 به رده 26 درسال 81 تنزل داشته است!
گروه مطالعات توسعه دفتر برنامه‌ریزی وزارت صنایع ومعادن در دی ماه سال ۸۴ طبق روال سالانه گزارش مطالعات رده بندی استان‌های کشور از نظر توسعه یافتگی صنعتی درسال‌های۸۱ تا ۸۳ که با بهره‌گیری از روش برنامه‌ریزی چند منظوره انجام گرفته بود را منتشر کرد.
شاخص‌های مورد مقایسه در این گزارش نیز همان شاخص‌های مربوط به سال‌های 79 تا81 بود.
دراین گزارش کردستان در سال ۸۲ همانند سال ۸۱ درمیان ۲۸ استان کشور دررده ۲۶ قرار دارد اما درسال ۸۳ ، که استان خراسان به سه استان تقسیم شد ومجموع استان‌های کشور به ۳۰ استان رسید کردستان بالاتر از ایلام و خراسان جنوبی دررده بیست وهشتم قرار می‌گیرد.نکته حائز توجه اینکه درسال ۸۳ رتبه کردستان درشاخص سرمایه گذاری درطرح‌های بالای ۶۰ درصد رشد به ۳۰ می‌رسد.
درجمعبندی این گزارش آمده است: تعداد استان‌های کمتر توسعه‌یافته که طی 2 سال 81 و82 ثابت وبرابر 7 بوده درسال 83 به 8 استان رسیده است و استان‌های توسعه نیافته از 13 استان به 12 استان رسیده است. این بدان معنا است که یکی از استان‌های توسعه نیافته به جمع استان‌های کمترتوسعه‌یافته اضافه شده است!
در جدول شماره یک رتبه استان کردستان در مقایسه با سایر استان‌ها نشان داده شده است. از آنجا که درسال‌های گذشته بر تعداد استان‌های کشور افزوده شده است به منظور یکسان سازی رتبه‌بندی استان‌ها از یک‌ تا۱۰۰ درنظر گرفته شده است.
براین اساس مشاهده می‌شود که استان کردستان در سال 79 در رتبه 89 قرار داشته اما پس از گذشت 5 سال وبا وجود اجرای طرح‌های صنعتی و معدنی قابل توجه با 4 درجه تنزل به رتبه 93 رسیده است و این بدان معنا است که جایگاه استان کردستان در بخش صنعت و معدن در مقایسه با استان‌های دیگر نه تنها رشدی را نشان نمی‌دهد بلکه بدتر از گذشته شده است! با توجه به اطلاعات موجود مربوط به سال‌های قبل از 79 نیز می‌توان اذعان کرد که در دو دهه قبل هم این روند نزولی وجود داشته است. چرا که با محاسبه سرانگشتی هم می‌توان مدعی شد که رتبه 22 درمیان 24 استان بالاتر از رتبه 28 درمیان 30 استان است! ژ
ناگفته نماند تصریح این روند بدین معنا نیست که در ۲۰ سال گذشته در استان کردستان فعالیت‌های صنعتی سیر نزولی داشته است یا خیر ! همان‌طوری‌که مشاهده می‌شود در این مدت طرح‌های زیادی در استان اجرا شده است اما با یک نگاه استراتژیک و مقایسه‌ای مشاهده می‌شود جایگاه استان در مقایسه با سایر استان‌ها هر سال سیر نزولی داشته است.
به منظور درک واقع‌بینانه‌تر روند ترقی و تنزل استان‌های توسعه‌نیافته و توسعه‌یافته و امکان تحلیل علل این جابه‌جایی دو دسته از استان‌های بالا و پایین مندرج در جدول شماره یک با همدیگر مقایسه و در جدول شماره دو آورده شده است. در میان استان‌های با ترقی جایگاه، استان‌های یزد، خراسان رضوی، کرمان، قم، بوشهر و کرمانشاه و در میان استان‌هایی که در پنج‌سال مورد بررسی تنزل جایگاه داشته‌اند، استان‌های آذربایجان‌غربی، لرستان، سیستان و بلوچستان، همدان، کردستان و ایلام برگزیده شده اند.
شش استان یزد، خراسان‌رضوی، کرمان، قم، بوشهر و کرمانشاه به ترتیب از رده‌های ۳۲، ۱۸، ۳۶، ۵۷،۹۶ و۸۲ در سال ۷۹ به رده‌های ۱۳، ۱۷، ۲۷، ۵۰، ۵۳ و ۵۷ رسیده‌اند. یعنی ظرف ۵ سال - که البته ناشی از اقدامات سال‌های قبل است، یزد ۱۹ رده، خراسان جنوبی یک‌ رده، کرمان ۹ رده، قم ۷ رده، بوشهر ۴۳ رده و کرمانشاه ۲۵ رده ترقی کرده‌اند. در سوی دیگر جدول، شش استان آذربایجان‌غربی، لرستان، سیستان و بلوچستان، همدان، کردستان و ایلام به ترتیب از رده‌های ۵۴، ۷۱، ۷۵، ۶۸، ۸۹ و ۸۶ در سال ۷۹ به رده‌های ۷۷، ۸۰، ۸۳، ۷۵، ۹۳ و ۹۷ در سال ۱۳۸۳ تنزل کرده‌اند و این بدان معنا است که این استان‌ها طی سال‌های مورد بررسی به ترتیب ۲۳، ۹، ۸، ۷، ۴ و۱۱ رتبه تنزل داشته‌اند! یکبار دیگر استان‌های بالای جدول یعنی یزد، خراسان رضوی، کرمان، قم، بوشهر و کرمانشاه را از نظر بگذرانیم. اگر بوشهر را استثنا بدانیم، به دلیل پروژه‌های عظیم عسلویه ونیز نیروگاه اتمی، در سایر استان‌ها کدام عامل یا عوامل بوده‌اند که عکس آن برای استان‌های پایین جدولی صدق می‌کند؟ آیا می‌توان حضور مدیران ارشد در مراکز تصمیم‌گیری دولتی نظیر وجود وزرا و معاونین وزرا در دستگاه‌های ثروتمند و اقتصادی کشور را جزو این عوامل دانست؟ جز این است که این عوامل مهم و انکار‌ناپذیری- به حق یا به ناحق، مشروع یا نامشروع- روند توسعه صنعتی استان‌ها و حتی شهرستان‌ها را تحت تاثیر قرار دهد. نمونه‌های زیادی نیز وجود دارد که می‌توان از آن نام برد که اگر نبودند افراد با نفوذ در مراکز تصمیم‌گیری، شاید هرگز چنین تحولی در صنعت آن استان‌ها و شهرستان‌ها به‌وجود نمی‌آمد.
استان‌های آذربایجان‌غربی، ایلام، کردستان، سیستان و بلوچستان و حتی همدان هرگز در سطح وزرا نمایندگانی در مراکز مهم تصمیم‌گیری به‌ویژه مرتبط با امور اقتصادی کشور نداشته‌اند. استان لرستان با وجود برخی از لرستانی‌ها در قوه مقننه هرگز نتوانسته یا نخواسته اند برای استان خود کار ویژه‌ای انجام دهند.
آذربایجان‌غربی با وجود یک وزیر در هیات دولت به دلیل اهتمامی ‌که آن فرد برای توسعه آذربایجان‌شرقی داشت نتوانست از قبل وجود وی بهره ببرد. البته عوامل متعددی در‌ این زمینه وجود دارد اما به دلیل اینکه این عامل واضح‌تر از آن است که نیازمند تحقیق ویژه باشد آن را مطرح کردم.
در پایان این نوشته ضمن اظهار تاسف از روند نزولی توسعه صنعتی استان کردستان و استان‌های توسعه‌نیافته مشابه، بی‌مناسبت نمی‌دانم به مردمان شریف چنین مناطقی این پیام را منتقل کنم که دوری از مراکز تصمیم‌گیری و عدم تلاش برای نفوذ در مراکز تصمیم‌گیری کشور همچنان مناطق ما را در رده‌های پایین توسعه‌یافتگی متوقف خواهد ساخت.
کردها اگر علاقه‌مند به توسعه‌یافتگی منطقه خود هستند باید ضمن اعتمادسازی و توسعه مشارکت در اداره امور جامعه، زمینه‌ساز توسعه صنعتی و اقتصادی دیار خود باشند. البته در کنار این عامل، عوامل مهم دیگری نیز وجود دارند که شناسایی آنها نیازمند بررسی جداگانه‌ای است.
یادآوری چند نکته را ضروری می‌دانم: اینکه وجود کاستی‌های پیرامون صحت و شفافیت آمار و اطلاعاتی که مبنای رتبه‌بندی‌ها می‌شود و عدم محاسبه برخی موارد نظیر صنایع دفاعی، نفت و... موجب می‌شود احتمال اینکه رتبه‌بندی برخی استان‌ها بالاتر یا پایین‌تر از وضعیت کنونی باشد وجود دارد.
به علاوه به نظر می‌رسد برای ارزیابی منطقی و واقع‌بینانه‌تر صنعت و معدن استان‌ها، توجه به شاخص‌های دیگر همچون بهره‌وری واحدهای صنعتی و نیز زیربناهای مورد نیاز موثر خواهد بود. در هر حال امیدوارم با اجرای طرح تدوین استراتژی توسعه صنعتی استان کردستان راه‌های توسعه یافتگی منطقه شناسایی و با حمایت دولت و مشارکت مردم مورد اجرا قرار گیرند.