خبری از «آتی سهام» نیست

گروه بورس - سردار خالدی: آنچه که در ادبیات بازار سرمایه از آن همواره به عنوان یکی از راهکارهای فرآیند توسعه نام برده می‌شود، استفاده از ابزارهای جدید مالی است. در واقع به کارگیری این ابزارها باعث افزایش کارآیی بازار سرمایه و انگیزش و مشارکت بیشتر مردم در تامین منابع مالی فعالیت‌های اقتصادی بلندمدت می‌شود. ماهیت اقتصاد مدرن شرایط را به سمت و سویی برده که کارکرد دیگری برای این بازارها تعریف می‌شود و آن مدیریت و کنترل ریسک است. اگر‌چه اغلب ابزارهای تامین مالی به سهام و انواع اوراق مبتنی بر بدهی یا دارایی (مثل گواهی سپرده، اوراق مشارکت و صکوک) خلاصه می‌شود اما از ابزارهای پوشش ریسک می‌توان به اوراق آتی (Futures) و اختیار معامله (Option) اشاره کرد.

طبق تعریف، قرارداد آتی: «قراردادی است که فروشنده متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که تعیین می‌شود، بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود آن کالا را با مشخصات ذکر شده خریداری کند.» اگر چه برخی از متخصصان بازار سرمایه بر این باورند استفاده از قراردادهای آتی علاوه بر اینکه جذابیت‌های زیادی برای سرمایه‌گذاری پدید می‌آورد اما می‌تواند باعث افزایش عمق بازار سرمایه و به تبع افزایش سرعت نقدشوندگی فضای سرمایه‌گذاری نیز شود.

در کشور ما به‌رغم ظرفیت‌های بالای بورس اوراق بهادار تا قبل از سال ۱۳۸۷، بازار مالی وارد حیطه پوشش ریسک نشده بود اما با ورود قراردادهای آتی کالا به بورس کالا در این سال و ورود قراردادهای آتی سهام به بورس اوراق بهادار در سال ۱۳۸۹ یک گام اساسی در توسعه بازار برداشته شد. البته نزدیک ۵ سال از راه‌اندازی قراردادهای آتی در بورس‌های کشور می‌گذرد اما نکته‌ای که وجود دارد این است که تنها معاملات قراردادهای آتی سکه در بورس کالای ایران است که با وجود همه محدودیت‌ها توانسته مسیر نسبتا مطلوبی را پشت سر بگذارد و در این میان با فرهنگ‌‌سازی تا حدودی زمینه آشنایی سرمایه‌گذاران حرفه‌ای برای ورود به این بازار را فراهم کرده است. اگر‌چه برای رسیدن به بازار حرفه‌ای قراردادهای آتی در ایران با توجه به هدف اصلی این قراردادها که کاهش ریسک سرمایه‌گذاری و پوشش ریسک است، فاصله زیادی است اما همین موفقیت نسبی کج دار و مریز، روزهای خوبی را برای بازار قراردادهای آتی در بخش کالایی نوید می‌دهد.

اما در بازار قراردادهای آتی سهام برعکس بازار قراردادهای آتی کالایی با وجود رشد نسبی طی دو سال ابتدایی، در حال حاضر معاملات این بازار به شدت شرایط رکودی به خود گرفته است. استفاده از قرارداد آتی سهام به عنوان ابزار پوشش ریسک برای بسیاری از سرمایه‌گذاران ممکن است بسیار گران یا غیرعملی باشد، این موضوع به ویژه برای آن دسته از سرمایه‌گذاران که قصد ایمن‌‌سازی موقعیت‌های بزرگی از سهم (مثلا یک میلیون سهم) را دارند، حادتر است. این در حالی است که با توجه به حجم پایین بسیاری از قراردادهای آتی سهم، سرمایه‌گذار ممکن است نتواند در یک زمان تعداد کافی قرارداد برای پوشش ریسک فراهم آورد. البته این مشکل با افزایش حجم معاملات و توجه بورس بازان به قرارداد آتی سهام به عنوان یک گزینه سرمایه‌گذاری حل می‌شود اما برای رسیدن به آن نقطه وجود برخی مشکلات همچون عدم آشنایی سرمایه‌گذاران با این ابزار، کم بودن تعداد معامله کنندگان، عدم انطباق روزها و ساعات معاملاتی با بازارهای جهانی باید مورد توجه مسوولان بورس قرار گرفته و برای حل آنها چاره‌اندیشی شود زیرا در غیر این صورت دورنمای مبهمی در انتظار استفاده از این قراردادها خواهد بود. در این میان مشکلات و چالش‌های پیش روی بازار قراردادهای آتی سهام به‌زعم فعالان، تنها به سیستم و سامانه نرم‌افزاری معیوب بورس بر‌نمی‌گردد بلکه نبود چشم‌انداز شفاف و ثبات بخش از شرکت‌ها و عوامل برونزای سیاسی همچون برخی محدودیت‌های بین‌المللی و مشکلات اقتصادی کشور با توجه به میزان حجم نقدینگی و نرخ تورم به تاثیر از عوامل اقتصادی و غیراقتصادی باعث شده حضور مطلوب سرمایه‌گذاران در بازار قراردادهای آتی سهام به نوعی دست‌نیافتنی تلقی شود. البته این موضوع را هم نباید فراموش کرد که برخی از کارشناسان نیز اساسا بر این باورند که راه‌اندازی قراردادهای آتی روی سهام معنی ندارد و آنچه در عموم بازارهای جهانی از آن یاد می‌شود استفاده از شاخص سهام یا نرخ بهره در قراردادهای آتی است که به دلیل ربوی بودن آن در بازار سرمایه ما، غیر‌شرعی تلقی می‌شود.

در همین راستا، برای مروری بر وضعیت بازار قراردادهای آتی سهام با حامد تاج‌آبادی مسوول پیشین راه‌اندازی قراردادهای آتی سهام در شرکت بورس اوراق بهادار تهران و یکی از کارشناسان بازار سرمایه به گفت‌و‌گو نشستیم که تفصیل آن در پی می‌آید.

فرصت‌های جذاب پیش روی سرمایه‌گذاران آتی سهام

حامد تاج‌آبادی دبیر گروه پیشین راه‌اندازی معاملات قراردادهای آتی سهام در پاسخ به این سوال که با توجه به اینکه بازار قراردادهای آتی سهام برخلاف تجربه مشابه خود در بازار قراردادهای آتی سکه، در شرایط راکدی به سر می‌برد چه تصویری می‌توان از بازار قراردادهای آتی سهام در وضعیت کنونی ارائه داد؟ گفت: بازار قراردادهای آتی سهام پتانسیل و جذابیت‌های ویژه‌ای برای مشتریان و فعالان بازار به ویژه برای فعالان بورس اوراق بهادار دارد و در تمامی بورس‌های فعال دنیا به عنوان یکی از شیوه‌های رایج برای پوشش ریسک، همواره مورد توجه سهامداران بوده است و در صورت رفع مشکلات موجود امید می‌رود این بازار با رونق دوباره همراه و انتظارات فعالان این بازار به خوبی تامین شود.

تاج‌آبادی در خصوص وضعیت بازار قراردادهای آتی سهام گفت: در حال حاضر ۱۴ سهم پایه دارای مجوز حضور در بازار قراردادهای آتی هستند که از این میان تنها ۶ سهم پایه مخابرات، مپنا، ملی مس، فولاد مبارکه، غدیر و معادن دارای قرارداد فعال با سررسید اردیبهشت‌ماه ۹۲ هستند، اما موقعیت‌های باز چندانی روی این قراردادها وجود ندارد. با این حال به دنبال بهره برداری از سازوکار جدید انجام معاملات آتی که با قابلیت انجام معاملات به صورت آنلاین خواهد بود، قراردادهای متنوع و متعدد دیگری تعریف خواهد شد.وی در رابطه با دلایل عدم اقبال معامله‌گران به بازار قرارادهای آتی سهام گفت: در سال ۱۳۸۹ شرکت بورس با طراحی یک سامانه بومی، موفق به برداشتن گام مهمی برای خروج از وضعیت تک ابزاره شد و بازار آتی را با جذابیت‌های ویژه خود به سرمایه‌گذاران و فعالان جدی بازار سهام معرفی کرد. با این حال پس از نخستین سال فعالیت بازار، با هدف یکپارچه نمودن سامانه‌های معاملاتی، معاملات قراردادهای آتی به سامانه معاملات بازار نقدی منتقل شد که متاسفانه به دلیل فراهم نبودن زیرساخت‌های نرم افزاری لازم در این سامانه، این اقدام با استقبال فعالان بازار مواجه نشد و کارگزاران و مشتریان نیز پس از مدت کوتاهی از این بازار خارج شدند. با این حال به‌رغم محدودیت‌ها و پیچیدگی‌های فنی تلاش‌های زیادی جهت بهبود سازوکارهای اصلی این بازار با مشارکت همه نهادهای ذی‌ربط از جمله: سازمان بورس، شرکت سپرده‌گذاری مرکزی، نمایندگان شرکت‌های کارگزاری، شرکت مدیریت فناوری بورس و برخی از شرکت‌های نرم‌افزاری فعال صورت گرفته است که می‌تواند کاستی‌های موجود را هموار کند.

تاج‌آبادی درباره اینکه چه تلاشی باید برای احیای دوباره بازار قراردادهای آتی سهام انجام داد، تاکید کرد: بدون تردید بازار قراردادهای آتی سهام یک بازار پر پتانسیل و جذاب برای فعالان بازار سرمایه است و تلاش‌های بسیاری هم در سازمان بورس هم در شرکت بورس جهت اجرایی شدن این بازار برداشته شده است. به دلایلی حتی می‌توان جاذبه‌های منحصر به فردی را برای آن نسبت به بازار قراردادهای آتی سکه برشمرد. یکی از این موارد، محدودیت دامنه نوسان دارایی پایه است که تحلیل‌پذیری قرارداد آتی سهام را بیشتر می‌کند. همچنین به دلیل وجود بازار مستقل دارایی پایه و توازی آن با بازار قرارداد آتی سهام، نگرانی‌های موجود در بازار آتی سکه شامل تعطیلی بازارهای جهانی در روزهای تعطیل رسمی طبق تقویم میلادی یا ۲۴ ساعته بودن آن در روزهای کاری موضوعیت ندارد.

به عقیده این کارشناس بازار سرمایه، در حال حاضر بالغ بر ۲۰۰ مجوز معامله‌گری بازار آتی برای معامله‌گران شرکت‌های کارگزاری که موفق به اخذ گواهینامه مربوطه شده‌اند، صادر شده است و همین تعداد معامله‌گر یک پتانسیل ارزشمند برای بالندگی بازار مشتقه در کشور محسوب می‌شوند.

وی افزود: جذابیت‌های بازار آتی سهام برای فعالان بازار به خوبی شناخته شده است و تجربه بورس آتی کالا، همچنین راه اندازی اولیه همین بازار در سال ۸۹ نشان می‌دهد با رفع موانع فنی موجود، این بازار به طور حتم با استقبال مجدد فعالان مواجه خواهد شد.وی در پاسخ به اینکه اگر در آسیب شناسی بازار قراردادهای آتی سرفصل جداگانه‌ای را باز کنیم، چگونه می‌توان به موضوع اشکال در شرعی بودن این ابزارها اشاره و نامناسب بودن آن را تشریح کرد؟ گفت: شرعی بودن قراردادهای آتی سهام، به دلیل وجود سازوکارهای اجرایی جهت ایفای تعهدات طرفین در سررسید، توسط کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار مورد بررسی و تایید شده است، اما در مورد قرارداد آتی شاخص این موضوع در حال بررسی است. برخی استدلال می‌کنند از آنجایی که شاخص را می‌توان به صورت سبدی از سهام در نظر گرفت، همان مبنای شرعی بودن قرارداد آتی سهام که الزام طرفین به تحویل فیزیکی در سررسید است را برای قرارداد آتی سهام نیز می‌توان به کار برد. البته باید توجه داشت به دلیل محدودیت‌ها و پیچیدگی‌های اجرایی «تحویل فیزیکی شاخص» که عبارت از تحویل فیزیکی همه سهام مورد استفاده در محاسبه شاخص است، بحث تسویه فیزیکی آن وجهه اجرایی و عملیاتی شدن ندارد و شرعی بودن قرارداد آتی شاخص به فرض پذیرش این استدلال، با مشکل مواجه خواهد شد.تاج‌آبادی در ادامه افزود: باید توجه داشت بحث شرعی بودن یا نبودن قراردادهای آتی یک بحث کارشناسی است و نظراتی باید در این حوزه قابل تامل باشد که هم مشرف به علوم اسلامی است، هم مشرف به علوم مالی. خوشبختانه کمیته فقهی در سازمان بورس حائز هر دو شرط برای اظهار نظر نهایی در این زمینه و لذا تشخیص شرعی بودن قراردادهای این بازار، خارج از صلاحیت علمی متخصصین مالی و دیگران است. البته ممکن است دیدگاه‌های متفاوتی در این زمینه در بین اندیشمندان و صاحب نظران علوم دینی و اقتصاد اسلامی مطرح باشد که توسط کمیته فقهی بررسی می‌شود و قطعا نظر نهایی کمیته فقهی در این زمینه متضمن نظرات اجماعی صاحب نظران این عرصه خواهد بود.وی در پایان در خصوص اینکه آیا امیدی هست که در ادامه، فعالیت بازار مشتقه تغییر کند، خاطرنشان کرد: با توجه به اقدامات صورت گرفته، نه تنها افق از سرگیری مجدد این بازار و استقبال فعالان بازار مثبت ارزیابی می‌شود بلکه با توجه به پروژه موازی شرکت بورس مبنی بر فراهم‌سازی مقدمات راه اندازی بازار اختیار معامله، فرصت‌های متنوع و جذابی در حوزه بازار مشتقه در انتظار سرمایه‌گذاران خواهد بود.

نیاز به دوره زمانی رشد و آموزش و فرهنگ‌سازی برای آتی

از سوی دیگر یکی دیگر از کارشناسان بازار سرمایه با اشاره به اینکه در شرایط فعلی بازار قراردادهای آتی سهام برخلاف بازار قراردادهای آتی سکه در شرایط راکدی به سر می‌برد، اظهار کرد: بازار قراردادهای آتی سهام در شرایط کنونی دوران بلوغ خود را سپری می‌کند و تا رسیدن به نقطه رشد، یک دوره زمانی همراه با آموزش و فرهنگ‌سازی برای فعالیت در این بازار برای سرمایه‌گذاران توسط اهالی بازار سرمایه نیاز دارد.به اعتقاد مهدی آزادواری، با توجه به جذابیت انجام معاملات در حوزه‌های دیگر بازار سرمایه و آشنایی بیشتر انوع ابزارهای مالی دیگر، سمت و سوی فعالان به معاملات آتی کمتر دیده می‌شود که این مهم می‌تواند توسط شرکت‌ها و بازیگرهای مهم بازار سهام و همچنین شرکت‌های مشاوره عملیاتی شود. آزادواری در خصوص اینکه وضعیت بازار قراردادهای آتی سهام چگونه است؟ گفت: وضعیت بازار قراردادهای آتی سهام همراه با رشد معاملات و چشم‌انداز روشن از آینده بورس می‌تواند در شرایط مطلوبی قرار گیرد اما در صورتی که نتوانیم از آینده بازار تحلیل مناسبی برآورد کنیم، سرمایه‌گذاران به سمت بازار نقد سهام حرکت خواهند کرد.

آزادواری خاطرنشان کرد: عدم تحلیل مناسب از وضعیت آتی از ابعاد اقتصادی، نبود ثبات اقتصادی به عنوان مهم‌ترین عامل تصمیم‌گیری برای سرمایه‌گذاران، نزدیکی به انتخابات ریاست جمهوری و مشخص نبودن سیاست‌های رییس‌جمهور جدید در خصوص بازار سرمایه نداشتن چشم‌انداز از آینده نرخ ارز و... از جمله مواردی است که تحلیلگران بنیادی و تکنیکال بازار آتی از آن به عنوان دلایل رکودی بازار نام می‌برند.

این کارشناس بازار سرمایه در خصوص راهکارهای مناسب برای حل مشکلات موجود گفت: فرهنگ‌سازی و آموزش بیشتر به فعالان بازار سهام و امتیازدهی به معاملات از سوی نهاد متولی می‌تواند پیش شرط‌های رونق این بازار را فراهم کند، اما در نهایت ریسک‌های موجود برای این بازار را حداقل تا قبل از انتخابات نمی‌توان هموار کرد.

آزادواری تاکید کرد: تقویت انجام معاملات آتی در بازار سهام و ایجاد جایگاهی مناسب در بین سایر معاملات بازار یاد شده می‌تواند در برنامه‌های شرکت بورس تهران، کارگزاران بورس و شرکت‌هایی که سهام آنها در این حوزه داد‌و‌ستد می‌شود، قرار گیرد.