اشاره: آنچه می‌خوانید بخشی از خاطرات دکتر غلامحسین صدیقی درباره روز کودتای 28 مرداد سال 1332 است. دکتر صدیقی استاد دانشگاه تهران و وزیر پست، تلگراف و تلفن (در دولت اول) و وزیر کشور و نایب نخست‌وزیر (در دولت دوم) محمد مصدق بود. خاطرات او به کوشش دکتر پرویز ورجاوند گردآوری و منتشر شده است:

در ساعت 14و 45 دقیقه، سوار اتومبیل شدم و ابراهیم‌خان بسته پرونده و کیف مرا برداشت و پهلوی راننده نشست. [اتومبیل] از خیابان جلیل‌آباد (خیام) وارد خیابان سپه شد. بعد از خیابان شاهپور و شاهرضا، به خیابان پهلوی رسیدیم.

اهمیت اختلافات مذهبی و واهمه عثمانی‌ها از فعالیت مریدان صفوی در قلمروشان به آن حد بود که سلطان سلیم قبل از سفر جنگی مشهورش با احساس خطر از وجود چهل‌هزار قزلباش تعدادی از آنها را کشت و تعدادی را نیز زندانی کرد. در اینجا مبالغه بودن نوشته‌های مورخان عثمانی محقق است زیرا کشتن این همه آدم می‌توانست مساله مهم زمان خود شمرده شود به‌طوری‌که اسناد بعدی نشان می‌دهد افراد فعال را کشته یا زندانی و در صورت لزوم تبعید کردند.

به‌نظر می‌رسد که اختلافات سیاسی - نظامی و تلاش دو حکومت برای به‌دست آوردن حوزه نفوذ بیشتر نقش پررنگ‌تری در فراهم کردن بسترهای جنگ چالدران ایفا کرده است.

31 مرداد سال 893 ه. ش جنگ چالدران، نخستین نبرد دولت صفوی و عثمانی آغاز شد. در این جنگ نیروهای قزلباش نزدیک به چهل هزار تن و سپاه عثمانی حدود یکصد هزار تن بودند. در این جنگ سربازان صفوی با شمشیر، نیزه و تیر و کمان می‌جنگیدند درحالی که ارتش عثمانی از توپ و تفنگ بهره می‌جست. البته صفویان پیش از این جنگ سلاح‌های آتشین در اختیار داشته و به روش استفاده از آنها نیز آشنایی داشتند و شاه‌اسماعیل برای رسیدن به سلطنت از توپ و تفنگ استفاده کرده بود. دلیل استفاده نکردن از این سلاح‌ها در جنگ چالدران ناشی از سیاست‌های جنگی آنان بود.

بعد از کابینه قوام‌السلطنه، مجلس به مشیرالدوله رای تمایل داد. مشیرالدوله در جلسه مجلس شورای ملی گفته بود که برای ادامه اصلاحات وزارت مالیه ناچارم دکتر مصدق را به کار دعوت کنم. وکلای عمال بیگانه و مخالف من، در جلسه خصوصی فریاد کشیده بودند که اگر شما مصدق را دعوت کنید، ما در موقع طرح برنامه به دولت رای اعتماد نخواهیم داد. مشیرالدوله به خانه من آمد و اظهار کرد: «بسیار متاسفم که نتوانستم شما را در پست سابقتان برای اصلاحات مالی کشور ابقا کنم. اکنون از شما خواهش می‌کنم پست وزارت خارجه را قبول کنید.

از 1343 مهم‌ترین عامل موثر در چگونگی زندگی و کار، رشد و سپس انفجار عواید نفت بود. عوامل دیگری نیز در کار بود اما در صورت نبود نفت، نقش و تاثیر آنها بسیار متفاوت می‌بود. بدون عواید رشد یابنده نفت و رشد اقتصادی کاذبی که به‌دنبال داشت تلاش برای برقراری استبداد ایرانی، لااقل به‌طور کامل موفق نمی‌شد: بودجه کافی برای خریدن همکاری، رضایت و همدستی (یا صرفا سکوت) گروه‌های مختلف اجتماعی و افراد وجود نداشت یا تامین هزینه استراتژی شبه مدرنیست توسعه اقتصادی امکان‌پذیر نمی‌بود. گذشته از آن به‌واسطه نیازهای نظامی و مالی رژیم، وابستگی آن به قدرت‌های غربی و به‌ویژه آمریکا بیشتر می‌بود و توانایی رژیم در برقراری روابط دوستانه با شوروی، چین و کشورهای مشابه کمتر و برعکس تجارت خارجی و حضور اقتصادی سرمایه و نیروی کار خارجی…

در فاصله اسفند 1331 تا مرداد 1332 شاه بر این گمان بود که مانند دولت‌های قبلی و با استفاده از امکانات بالقوه مجلس شورای ملی، امکان برکناری بی‌دردسر و کم‌هزینه‌تر مصدق از طریق سازوکار قانونی مشروطه پارلمانی وجود دارد. در آن زمان مجلس هفدهم مرکز اغتشاش و تنش موافقان و مخالفان مصدق و ضمنا نمایندگانی بود که رای آنان مشخص نبود و بسته به پول و امکاناتی که از دولت، مخالفان داخلی، دربار، نیروهای محلی یا قدرت‌های سه‌گانه خارجی دریافت می‌کردند، رای خود را تغییر می‌دادند.

شاه تجربه سی تیر 1331 را پیش‌روی خود داشت که بر اثر سوءمحاسبه کنار زدن مصدق، اگرچه موجب کنار رفتن خودخواسته مصدق شد، ولی با قیام ملی به‌خصوص توسط نیروهای وفادار به آیت‌الله ابوالقاسم کاشانی و گروه‌های حامی او، مصدق و جبهه ملی با اقتدار…

علت اصلی شکل‌گیری کودتای 1953 نفت بود و دخالت آمریکا در این کودتا هم به خاطر یکسری منافع نفتی صورت گرفت. بنابراین نمی‌توان گفت دولت انگلستان بر سر مساله اتحاد جماهیر شوروی، آمریکا را فریب داد و وارد این ماجرا کرد. بلکه آمریکا منافع خود را دنبال می‌کرد و هدف اصلی این دولت نفت بود.

منبع: یرواند آبراهامیان در گفت‌وگو با فرید مرجایی