موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی در یک گزارش پژوهشی بررسی کرد
فرمول تجارت برد – برد با اوراسیا
زمانی‌که اخیرا رئیس سازمان توسعه تجارت آن را قطعی و اعلام کرد در نیمه نخست آبان‌ماه امسال این موافقت‌نامه امضا می‌شود. به‌دنبال امضای این موافقت‌نامه پیش‌بینی می‌شود، تعرفه حداقل ۸۶۰ قلم کالا به استثنای لیست منفی (به‌منظور پرهیز از اعطای امتیاز و تخفیف تعرفهای) طرفین صفر شود. لیستی که مقامات درحال بررسی آن هستند. بر همین اساس بازوی پژوهشی وزارت صمت در جدیدترین مطالعه خود به بررسی لیست منفی ایران پرداخته است. در این مطالعه که بر مبنای نظرخواهی از دستگاه‌های اجرایی کشور و نظرسنجی از کارشناسان موسسه اتفاق افتاده است؛ نشان می‌دهد، هزار و ۵۰۲ قلم کالا ایرانی در لیست کالاهای منفی قرار دارند. از این تعداد کالاها هزار و ۲۶۰ قلم غیرقابل‌مذاکره برای حذف از فهرست یعنی قرمز هستند و ۲۴۲ قلم قابل‌مذاکره برای حذف از فهرست یعنی نارنجی هستند.
این مطالعه نشان می‌دهد، در مقابل فهرست منفی ایران، اوراسیا ۶۵۹ کد ۶ رقمی را در لیست منفی خود جای داده است. درضمن انطباق فهرست منفی اوراسیا با تجارت خارجی ایران در سال۱۴۰۰ نشان می‌دهد، از ۶۵۹ قلم فهرست منفی اوراسیا تنها ۲۲۳ قلم کالا را به اوراسیا صادر کرده و به‌طور کلی ۴۷۶ قلم را به جهان صادر کرده است.
در واقع از جمیع فهرست منفی موردنظر اوراسیا، ایران ۲۵۳ قلم کالایی را که به سایر کشورهای جهان صادر می‌کند را به اوراسیا صادر نمی‌کند، ضمنا ایران در ۱۸۳ قلم کالای فهرست منفی اوراسیا، هیچ صادراتی به هیچ کشور دنیا ندارد. براین اساس در سال۱۴۰۰سهم اوراسیا از ارزش صادرات ایران به جهان ۴/ ۲درصد بوده است. حال برای رشد این رقم باید یکسری کالا از فهرست منفی اوراسیا خارج شوند تا ایران بتواند با کسب امتیاز تعرفهای از اوراسیا، صادرات بیشتری را رقم بزند. در ضمن ایران باید بخشی از اقلام کالایی حساس خود را از شمول اعطای امتیاز تعرفهای به این اتحادیه خارج کند تا بازی برد - برد رخ دهد.
مبادلات ایران و اوراسیا
در سال‌های اخیر امضای موافقت‌نامه تجارت آزاد ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا یکی از مهم‌ترین ماموریت‌‌‌‌‌‌‌‌های متولی تجارت کشور بوده است؛ ماموریتی که از نگاه متولی امسال به پایان می‌رسد، ولی به باور برخی کارشناسان تحقق این رویداد بدون حل سایر چالش‌های نمی‌تواند عامل جهش صادرات باشد. به باور این کارشناسان حذف تعرفهها بدون حل مشکلات ناشی از تحریم‌های گسترده از جمله تحریم‌های بانکی، نبود زیرساخت‌های لازم در حوزه‌‌‌‌‌‌‌‌های مالی و تجاری و نبود رویه‌‌‌‌‌‌‌‌های تجاری صحیح در ایران و مشکلات حمل‌‌‌‌‌‌‌‌ونقل و لجستیک (ترانزیتی و دریایی) نمی‌تواند رشد قابل‌توجهی را در توسعه تجارت به‌ویژه صادرات رقم بزند. البته لیست تعرفهها نیز مهم است. براین اساس نیز پس از اجرایی‌شدن موافقت‌نامه تجارت ترجیحی ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا از آبان‌ماه سال۱۳۹۸، مقرر شده بود دو طرف به سمت آزادسازی سراسری کالاها و انعقاد موافقت‌نامه تجارت آزاد حرکت کنند. در این راستا نیز توافق شد هریک از طرفین نسبت به تعیین فهرست منفی اقدام کنند. سازمان توسعه تجارت، از دی‌ماه سال۱۳۹۹ اقدام به نظرخواهی از سازمان‌های دولتی مرتبط با تولید (صنعتی و کشاورزی) کشور و بخش‌خصوصی کرد.
در این بین وزارتخانه‌‌‌‌‌‌‌‌های صمت، جهادکشاورزی و اتاق بازرگانی به تعیین فهرست کالاهای منفی موردنظر خویش پرداختند. برآیند نظرخواهی‌‌‌‌‌‌‌‌های سازمان توسعه تجارت، تهیه دو فهرست منفی شامل فهرست سازمان توسعه تجارت براساس نظر دستگاه‌های اجرایی کشور و نیز فهرست منفی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی است. نظرات دستگاهها که توسط سازمان توسعه‌تجارت با استفاده از معیارهای تجاری نهایی شد، تعداد ۱۵۰۲ قلم کد تعرفه هشت رقمی را به‌عنوان فهرست منفی با رنگ قرمز۱۲۶۰ قلم غیرقابل‌مذاکره برای حذف از فهرست و نارنجی، ۲۴۲ قلم قابل‌مذاکره برای حذف از فهرست را دربرگرفت که در قالب ۱۰۸۹ کد تعرفه ۶ رقمی تعریف می‌شوند. البته این فهرست پیشنهادی از نگاه کارشناسان موسسه نهایی نیست. براساس تفاوت میان فهرست‌‌‌‌‌‌‌‌های منفی توصیه‌شده است که آن دسته از کالاهایی که در هر دو فهرست جزو اقلام حساس در نظرگرفته شده‌اند، در فهرست منفی باقی بمانند.
لیست جدید ایران
براساس این مطالعه، دستگاه‌های اجرایی تعداد ۱۵۰۲ قلم کد تعرفه هشت رقمی را به‌عنوان فهرست منفی اعلام کرده‌اند. از این بین ۱۲۶۰ قلم را با رنگ قرمز یعنی غیرقابل‌مذاکره برای حذف از فهرست و ۲۴۲قلم را نارنجی یعنی قابل‌مذاکره برای حذف از فهرست تعیین کرده‌اند که در قالب ۱۰۸۹ کد تعرفه ۶ رقمی تعریف می‌شوند، اما براساس فهرست موسسه ۱۰۶۵ قلم کد ۶رقمی رنگ قرمز (غیر قابل‌مذاکره برای حذف از فهرست) و ۴۸۵ قلم کد ۶ رقمی رنگ سبز (مواردی که امکان اعطای امتیاز تعرفهای دارند) تعریف شده‌اند.
به دنبال انطباق این دو فهرست، کارشناسان موسسه مطرح می‌کنند، ۱۱۵۷ کد ۶ رقمی قرمز هستند. در ضمن پیشنهاد می‌دهند، ۴۶۱کد ۶ رقمی که دستگاهها در مورد آنها نظری ندادند و ۷۳ رقم کد هشت رقمی که دستگاهها قرمز کردند؛ قرمز شوند. آنها همچنین توصیه کردند، ۱۳۶ کد هشت رقمی که دستگاهها نارنجی کردند، قرمز شوند. درمقابل ۶۲۷کد هشت رقمی که دستگاهها قرمز کردند و ۱۰۶ کد هشت رقمی که دستگاهها نارنجی کردند، سبز شوند.
فهرست منفی اوراسیا
براساس مطالعه حاضر، تعداد کدهای تعرفهای فهرست منفی اوراسیا شامل ۶۵۹کد ۶رقمی است. این اقلام حدود ۱۲درصد کل اقلام تجاری اوراسیا را طی سال‌های ۲۰۱۸- ۲۰۱۵ شامل می‌شوند. از این ۶۵۹ قلم ۳۵۵ قلم ایران طی سال‌های ۲۰۱۵-۲۰۱۸ هیچ صادراتی به اتحادیه اوراسیا نداشته و در سال۲۰۱۸ معادل ۲۱۸ قلم را به این اتحادیه صادرات داشته است.
اقلام مشمول فهرست منفی پیشنهادی اوراسیا در سال۲۰۱۸ حداکثر ۲۱درصد از ارزش صادرات ایران به اوراسیا را شامل شده، اما سهم این کالاها در صادرات ایران به جهان در این سال ۵/ ۳۸درصد بوده است.
انطباق فهرست منفی اوراسیا با تجارت خارجی ایران در سال۱۴۰۰ نشان می‌دهد، از ۶۵۹ قلم فهرست منفی اوراسیا تنها ۲۲۳قلم کالا را به اوراسیا صادر کرده و به‌طور کلی ۴۷۶قلم را به جهان صادر کرده است.
در واقع از جمیع فهرست منفی موردنظر اوراسیا، ایران ۲۵۳ قلم کالا که به سایر کشورهای جهان صادر می‌کند را به اوراسیا صادر نمی‌کند، ضمنا ایران در ۱۸۳ قلم کالای فهرست منفی اوراسیا، هیچ صادراتی به هیچ کشور دنیا ندارد. در سال۱۴۰۰سهم اوراسیا از ارزش صادرات ایران به جهان ۴/ ۲درصد بوده است. در بین سهم اقلام فهرست منفی در ارزش صادرات ایران به اوراسیا در سال۱۴۰۰معادل ۵/ ۳۱درصد بوده است. سهم این اقلام از کل ارزش صادرات ایران به جهان ۵/ ۴۳درصد بوده است.
اما انطباق فهرست منفی اوراسیا با فهرست منفی جدید ایران یعنی نظرات دستگاهها و موسسه نشان می‌دهد، تعداد کدهای مشابه در فهرست منفی اوراسیا با فهرست منفی جدید ایران، معادل ۲۰۱ کد تعرفه ۶ رقمی است. از این میان تعداد تشابه کدهای فهرست منفی اوراسیا براساس مطالعه موسسه، معادل ۱۲۵کد تعرفه است و تعداد تشابه کدهای فهرست منفی اوراسیا براساس نظر مشترک دستگاهها و جمع‌بندی سازمان توسعه تجارت موسسه، معادل ۵۶ کد است.
حذف دو دسته کالا
واکاوی مهم‌ترین کالاهای فهرست منفی اوراسیا از نظر ارزش صادراتی ایران نشان می‌دهد، دو دسته کالا، یک دسته ۱۰ کالایی و یک دسته صدکالایی باید به ترتیب از فهرست منفی اوراسیا خارج شوند تا ایران بتواند با کسب امتیاز تعرفهای از اوراسیا، صادرات بیشتری را رقم بزند، در واقع از میان ۲۲۳ قلم فهرست منفی اوراسیا که جزو اقلام صادراتی ایران به اوراسیا بوده؛ صرفا ۱۰ قلم از این کالا، در مجموع یک‌پنجم (۷/ ۲۰درصد) از کل صادرات ایران به اوراسیا را از آن خود کرده‌اند. البته دو قلم از آن دارای تعرفه صفر هستند که نیاز به بررسی و پرسش از کارشناسان اوراسیا درخصوص دلیل گنجاندن این اقلام در فهرست منفی دارد. در میان کدهای تعرفه ۶ رقمی واقع در فهرست منفی اوراسیا، صد کد کالایی وجود دارد که هریک از آنها سهمی بیش از ۰۱/ ۰درصد در صادرات سال۱۴۰۰ از ایران به اوراسیا داشته‌اند. البته دو قلم از آن دارای تعرفه صفر است که مشخص نیست به چه دلیلی در این فهرست گنجانده شده‌اند، بنابراین پیشنهاد می‌شود تیم مذاکره‌کننده ایرانی نسبت به خروج این اقلام از فهرست منفی اوراسیا و کسب امتیاز تعرفهای از این اتحادیه اقدام کند. اقلام کالاهای فهرست منفی دارای اهمیت بالاتر در صادرات ایران در سال۱۴۰۰ به ترتیب اولویت آمده است، یعنی بیشترین تلاش مذاکره‌کنندگان باید به اولین کالاها، ۱۰ قلم اول و پس از آن باشد.
جمع‌بندی
از نگاه کارشناسان موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، ایران برای امضای قرارداد موافقت‌نامه تجارت آزاد با اوراسیا باید بخشی از اقلام کالایی حساس خود را از شمول اعطای امتیاز تعرفهای به این اتحادیه خارج کند. از طرفی مذاکره‌کنندگان باید توجه داشته باشند که عدم‌دقت در تهیه لیست فهرست منفی، ممکن است عواقب سوئی برای تولیدات داخلی کشور به‌همراه داشته باشد، در واقع درخصوص فهرست منفی پیشنهادی ایران، مذاکره‌کنندگان ایرانی باید در اندیشه عدم‌خروج حداکثری کالاها از این فهرست باشند و ضمنا اگر قرار است کالایی از آن خارج شود، ترجیحا از اقلامی باشد که در رتبه‌‌‌‌‌‌‌‌بندی از اهمیت و حساسیت کمتری برخوردار است، اما از سوی دیگر در مذاکره در باب فهرست منفی اوراسیا، باید در اندیشه خروج بیشترین کالا از این فهرست باشند. آشکار است که این تلاش در یک بازی دوطرفه به انجام می‌رسد. براین اساس توصیه می‌شود، آن دسته از کالاهایی که در فهرست دستگاهها و موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی در جرگه اقلام حساس هستند، در فهرست منفی مذاکره‌کنندگان ایرانی باقی بمانند. درخصوص سایر کالا نیز توصیه می‌شود این اقلام مطابق پیشنهاد موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی در فهرست منفی قرار گیرند. درضمن باتوجه به اینکه از میان اقلام واقع در فهرست منفی پیشنهادی اوراسیا، تعداد صد قلم کالای دارای اهمیت ارزش صادراتی برتر برای ایران است، توصیه می‌شود مذاکره‌کنندگان ایرانی براساس لیست صدقلم معرفی‌شده از سوی موسسه، تلاش کنند این اقلام را از فهرست منفی اوراسیا خارج کرده و به امتیازات ایران بیفزایند.
