آینده آب و زندگی در خراسان رضوی چگونه خواهد بود؟
تصویر بدون آب مشهد ۱۴۳۰
ذخیره آب سدهای خراسان رضوی در فروردین ۱۴۰۱: ۲۹درصد / مهر۱۴۰۱: ۲۱ درصد/ فروردین ۱۴۰۲: ۱۷ درصد/ فروردین ۱۴۰۳: ؟
سال‌هاست که زنگ خطر کاهش ذخایر سفره‌های آب زیرزمینی مشهد به صدا درآمده است و حتی دشت مشهد گریبانگیر خطر فرونشست زمین است. حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق مجاز و غیرمجاز همزمان به کاهش نزولات آسمانی و مهم‌تر از آن، فرهنگ نادرست آبیاری و کشت محصولات پرآب‌بر باعث آن شده که جامعه شناسان هم نسبت به آینده وضعیت اجتماعی حاصل از این بحران بیم‌ناک شوند و درباره آن هشدار دهند. به گزارش «ایسنا» طی چند دهه اخیر تغییر اقلیم و کاهش شدید بارندگی‌ها، کشور را با چالش شدید خشکسالی مواجه کرده و زنگ خطر بحران آب در کشور به صدا درآمده است. این موضوع برای خراسان رضوی به دلیل اقلیم گرم و خشک بحرانی‌تر بوده و اکنون تنها ۱۷درصد از حجم ذخیره سدهای استان آب دارد، این درحالی است که این رقم برای مدت مشابه سال گذشته ۲۹درصد بوده است. به گفته کارشناسان، سالیانه در برخی دشت‌های استان تا ۱.۵ متر افت سطح آب داریم و اگر به سمت مدیریت مصرف نرویم، جمعیت حدود شش میلیون و چهارصدهزار نفری خراسان رضوی در برخی مناطق تا ۱۵ سال آینده باید به دیگر مناطق کوچ کنند.
به طور کلی خشکسالی تنها به محیط‌زیست آسیب نمی‌زند، بلکه تاثیرات آن بر زندگی اجتماعی انسان‌ها نیز اثرگذار است و می‌تواند باعث بروز مشکلات بی‌شمار در زمینه اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و... شود. عضو هیات‌علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد در چهارمین برنامه از سلسله نشست‌های «وضعیت آینده آب در خراسان رضوی و ایران» می‌گوید: به طور کلی خراسان رضوی و به طور خاص دشت مشهد با کمبود آب روبه‌رو است. آمارها نشان‌دهنده این است که ذخایر آب زیرزمینی در دشت مشهد رو به کاهش بوده و به طور عمده بخشی از این کاهش ناشی از افزایش مصرف آب و بخشی از آن مربوط به کاهش نزولات آسمانی است. علی یوسفی با ابراز نگرانی درباره آینده بحران آب در دشت مشهد می‌گوید: بر اساس شواهد در آینده با تشدید منازعات و تعارضات بر سر آب درگیر خواهیم بود و این موضوع در کنار عوارض کمبود آب در بخش کشاورزی، یک هشدار است. یوسفی با اشاره به آمار رو به رشد جمعیت خراسان رضوی همزمان با تشدید بحران آب ادامه می‌دهد: آمار نشان‌دهنده این است که جمعیت خراسان رضوی و جمعیت ساکن در دشت مشهد که شامل جمعیت مشهد نیز است؛ روندی رو به افزایش دارد. آمارها و روندهای آینده‌پژوهی نیز نشان می‌دهد که جمعیت ۳.۵ میلیونی فعلی شهر مشهد تا سال ۱۴۲۰ به عدد ۵ میلیون و جمعیت حدود ۶.۴ میلیونی استان خراسان رضوی تا سال ۱۴۲۰ به عدد ۹ میلیون نفر خواهد رسید. عضو هیات‌علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد تصریح می‌کند: جمعیت استفاده‌کننده از آب به شکل فزاینده‌ای رو به افزایش است و نتیجه‌ای که می‌توان گرفت این است که ما از یکسو با محدودیت ذخایر و از سوی دیگر با افزایش مصرف روبه‌رو هستیم. بنابراین کمبود و کمیابی آب به طور طبیعی در این چهارچوب افزایش پیدا خواهد کرد.
کمبود منابع آب، منازعات آبی را دامنه‌دار می‌کند
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد در ادامه به موضوع روند رو به رشد تعارض منافع در موضوع حیاتی آب ادامه می‌دهد: مشکل اصلی ایجاد تعارض و تضاد بر سر آب از کمبود آب به‌وجود می‌آید و بخشی از این کمیابی به افزایش قیمت می‌انجامد. زمانی که یک کالا به طور عام کمیاب می‌شود، تعارض و تضاد بیشتری برای دسترسی به آن به‌وجود می‌آید. به دلیل روند رو به افزایش کمبود آب، علم جامعه‌شناسی به لحاظ نظری به ما می‌گوید که تعارضات و تضادهایی که بر سر آب به وجود آمده نیز روند رو به افزایشی خواهد داشت. ادله کافی جامعه‌شناسی وجود دارد که اساسا زمانی که یک کالا دچار کمیابی و کمبود می‌شود، تعارض و تضاد بر سر دستیابی به آن به‌وجود خواهد آمد. این تعارض می‌تواند بین آب‌بران و کشاورزان در تملک و بهره‌برداری از آب باشد.
یوسفی با اشاره به سابقه دیگر منازعات بر سر مساله آب در ایران می‌گوید: علائم و قراین فراوانی وجود دارد که اختلاف‌های زیادی در گوشه و کنار کشور بر سر بهره‌برداری و استفاده از آب میان مالکان آب یا آب‌بران وجود دارد. این تعارضات گاهی میان اشخاص، گاهی جمعی، محلی در مناطق روستایی یا بین دولت و کشاورزان است. این مطلب نشان می‌دهد که کمبود منابع آبی، تعارضات آب را هرچه بیشتر دامنه‌دار خواهد کرد. بر اساس شواهد در آینده با تشدید منازعات و تعارضات بر سر آب درگیر خواهیم بود و این موضوع در کنار عوارض کمبود آب در بخش کشاورزی، یک هشدار است. کمبود آب می‌تواند منجر به شکل‌گیری بیش از پیش تعارضات اجتماعی و منازعات دامنه‌دار به شکل‌های مختلف به‌ویژه در مناطق روستایی شده و این موضوع می‌تواند به سایر عرصه‌ها نیز تسری پیدا کند. یوسفی پیش‌بینی می‌کند که در آینده سطح تعارضات درباره مالکیت منابع باقی مانده آب افزایش یابد: وضعیتی که با آن روبه‌رو هستیم و پیش‌بینی می‌کنیم که ادامه‌دار نیز باشد، تشدید منازعات و تعارضات آب‌بران با دولت بر سر استفاده و مالکیت آب است که این وضعیت هشداردهنده‌ای است.
بی‌آبی درگز همزمان با هدر رفت آب‌های سطحی
دنیای‌اقتصاد: فرماندار شهرستان درگز با انتقاد از سیاست‌های کشوری ممنوعیت حفر چاه عمیق همزمان با تمایل بیشتر شیب سطح آب‌های زیرزمینی به سمت ترکمنستان، از بی‌آبی درگزی‌ها در میانه خروج چند میلیون مترمکعب آب سطحی از اراضی این شهرستان خبر داد.
به گزارش «ایسنا» محمد کرمی گفت: در تامین منابع آبی شهرستان درگز مشکلات جدی داریم، در واقع درگز شهر پر آب اما بی‌آب است، به طوری که به دلیل کوهستانی بودن منطقه آب به وفور داریم اما چون هدایت و برنامه‌ریزی نشده در سه ماه اول سال قبل حدود ۱۸ میلیون مترمکعب به اندازه سد درونگر، آب و خاک از کشور خارج و به ترکمنستان رفت. کرمی تصریح کرد: هیچ اتفاقی برای اصول نگهداری و انباشت آب‌های سطحی در درگز نیفتاده است، سد درونگر در مسیر سیلاب قرار دارد اما ظرفیت آن بسیار کم است. سد ابیورد هم که تازه ساخته شده اصلا در مسیل سیلاب نیست به طوری که سال گذشته به سختی ۴ تا ۵ میلیون مترمکعب آب گرفت. قرار است مطالعات سد لطف‌آباد شروع شود که در صورت احداث آن حدود ۶۰ تا ۷۰درصد آب‌های سطحی شهرستان را می‌توانیم کنترل کنیم. فرماندار شهرستان درگز مدعی است که همسایگان ترکمنستانی چاه‌های عمیق حفر می‌کنند و از سفره‌های مشترک اب زیرزمینی با ایران استفاده بیشتری می‌برند: متاسفانه مجوز چاه به شهرستان درگز داده نمی‌شود در صورتی که اشتباه است، در مرز ترکمنستان در فاصله کمتر از یک کیلومتر چاه‌های عمیقی حفر شده و به شدت آب از سفره‌های زیرزمینی کشیده و داخل استخرها ذخیره می‌شود. سطح شیب زمین به لحاظ آب‌های زیرسطحی به سمت ترکمنستان است ولی ما نمی‌توانیم برداشت کنیم، آنها آب را به سمت خود می‌کشند و فراوان مورد استفاده قرار می‌دهند حال آن‌که کشاورزان منطقه ما آب به قدر نیاز ندارند.
