آیا بحران انرژی میخ نهایی را به تابوت اقتصاد صادراتی ژرمن‌ها می‌زند؟
هجمه‌گازی علیه «ساخت آلمان»
بحران گازی که در نتیجه جنگ اوکراین و جبهه‌بندی بین غرب و روسیه، گریبان اروپا را گرفته و به تهدیدی برای سیل کالاهای صادراتی «ساخت آلمان» در جهان تبدیل شده است. دویچه‌وله در گفت‌وگو با آندریاس نولکه، استاد علوم سیاسی دانشگاه گوته فرانکفورت که در نوشته‌هایش بر بحث اعتیاد آلمان به صادرات متکی است، به این نتیجه رسیده که این کشور با توجه به تضعیف فرایند جهانی‌سازی، با مشکل مواجه شده و به تغییر مدل اقتصادی نیاز دارد. این در شرایطی است که بحران انرژی ناشی از جنگ اوکراین و کاهش شدید عرضه گاز روسیه به آلمان، باعث شده بخش قابل‌توجهی از صنایع آلمان با توقف موقت یا دائمی در تولید خود مواجه شوند. در میان این صنایع، صنعت شیمیایی آلمان شدیدترین آسیب را دیده است و حتی یکی از غول‌های صنعت شیمیایی آلمان پیش‌بینی کرده با کاهش عرضه گاز روسیه، ممکن است تمامی زنجیره تامین و تولید در آلمان دچار فروپاشی شود. این در حالی است که صنایع شیمیایی و صنایع تولید فلزات بیشترین انرژی را در میان صنایع آلمانی مصرف می‌کنند و محرک اصلی اقتصاد صادراتی این کشور محسوب می‌شوند؛ اما به نظر می‌رسد که این بخش‌های کلیدی اقتصاد ژرمن‌ها، با ادامه بحران گازی روسیه در لبه بدترین بحران وجودی خود قرار گرفته‌اند.
پایان بازی برای «ساخت آلمان»؟
به گزارش دویچه‌وله، آمار منتشر‌شده در هفته گذشته نشان می‌دهد که صادرات آلمان در ماه ژوئن به سطح یک رکورد رسیده است؛ با این حال، اقتصاددانان می‌گویند افزایش قیمت‌ها و تورم افسارگسیخته عامل این امر است. اقتصاددانان آلمانی بر این باورند که داده‌های مربوط به آخرین آمار صادرات این کشور، ممکن است باعث برداشت‌های غلط نسبت به وضعیت اقتصادی شود و این رکورد صادرات، به هیچ عنوان معنای سالم بودن بخش صادرات نیست. آلمان یکی از غول‌های صادراتی بین‌المللی است و پس از چین و ایالات متحده، سومین صادرکننده بزرگ جهان محسوب می‌شود. با این حال، نگرانی فزاینده‌ای درباره اثرات مجموعه رویدادهای جهانی سال‌های اخیر بر اقتصاد متکی به صادرات آلمان وجود دارد. جنگ‌های تجاری و تنش فزاینده میان غرب و چین، شوک‌های عرضه ناشی از همه‌گیری کووید و اخیرا نیز جنگ در اوکراین و پیامدهای آن، همگی به نوبه خود نظمی را که رونق اخیر اقتصاد آلمان بر آن بنا شده تغییر داده‌اند.
آندریاس نولکه، استاد علوم سیاسی دانشگاه گوته فرانکفورت، معتقد است در حال حاضر هیچ اقتصادی در جهان وجود ندارد که بیشتر از آلمان در معرض تغییرات مربوط به گلوبالیزاسیون یا جهانی‌سازی باشد. نولکه کتابی تحت‌عنوان «صادرات‌گرایی: افیون آلمانی» (Exportism: The German Drug) نوشته است و در آن استدلال می‌کند که آلمان به پایگاه قدرتمند صادراتی خود معتاد شده است و به یک مدل اقتصادی جدید برای پاسخگویی به خواسته‌های جهان تغییریافته و جدید نیاز دارد. نولکه همچنین گفت: «آلمان یکی از کشورهایی بود که بیشترین سود را از دوره جهانی‌سازی از سال ۱۹۹۰ تا پس از بحران مالی جهان ۲۰۰۸ به دست آورد.
اما اکنون می‌توان دید که داده‌های پیرامون جهانی‌سازی یا گلوبالیزاسیون به‌آرامی و به‌طور پیوسته در حال کاهش است. من فکر می‌کنم آلمان با مشکل مواجه شده است.» داده‌های تجاری آلمان در ماه مه، نخستین کسری تجاری این کشور در بیش از ۳۰ سال گذشته را نشان داد و این بدان معناست که آلمان بیش از صادرات خود، واردات داشته است. کارستن برزسکی، اقتصاددان ارشد بانک ING و تحلیلگر قدیمی و معروف اقتصاد آلمان، در واکنش به خبر کسری تجاری این کشور گفت: «جنگ در اوکراین به مدل کسب‌وکار اقتصادی آلمان که ما می‌شناختیم پایان می‌دهد. مدلی که عمدتا مبتنی بر واردات ارزان انرژی و صادرات صنعتی به دنیایی بود که به‌طور فزاینده‌ای جهانی شده بود.»
بازی‌های گازی
در‌حالی‌که نولکه استدلال می‌کند در معرض خطر قرارگرفتن صادرات آلمان برای سال‌ها آشکار بوده است، یکی از آخرین و مبرم‌ترین تهدیدات برای صادرات آلمان، بحران پیرامون انرژی روسیه و بالاخص گاز است. بزرگ‌ترین اقتصاد اروپا برای دهه‌ها یکی از وابسته‌ترین اقتصادها به انرژی روسی بوده است؛ اما وقوع جنگ، بازنگری عظیمی در این حیطه را برای آلمان ناگزیر کرد. عجله اتحادیه اروپا برای کاهش واردات انرژی از روسیه و در مقابل، قطع تنبیهی بخشی از میزان عرضه انرژی روسی توسط مسکو، صنایع آلمان را تا حد زیادی ترسانده است. بسیاری از صادرکنندگان بزرگ صنعتی آلمان با نگاه به این شرایط، تردید دارند که چگونه می‌توانند بدون انرژی نسبتا ارزانی که برای مدت طولانی به آن متکی بوده‌اند، زنده بمانند؟
انرژی ارزان روسی به مدت دهه‌ها موتور محرک بزرگ‌ترین اقتصاد آلمان بوده است و حالا رویکرد تخاصمی آلمان نسبت به روسیه و تحریم این کشور، مسکو را وارد جنگ گازی با آلمان کرده است که شاید روسیه نتواند برنده آن باشد، اما بی‌تردید اقتصاد، صنایع و مردم آلمان بازنده اصلی آن خواهند بود. در‌حالی‌که بیشتر تمرکز بر تاثیر بحران انرژی بر خانوارهاست، صنعت آلمان به‌طور بالقوه می‌تواند بزرگ‌ترین قربانی بحران انرژی باشد. نظرسنجی از ۳۵۰۰ شرکت آلمانی که اخیرا توسط اتاق صنعت و بازرگانی آلمان (DIHK) انجام شده، نشان می‌دهد ۱۶درصد از شرکت‌های آلمانی به دلیل افزایش بهای انرژی تولید خود را کاهش داده‌اند یا تا حدی فعالیت‌های تجاری خود را متوقف کرده‌اند. پیتر آدریان، رئیس اتاق صنعت و بازرگانی آلمان، معتقد است که این ارقام نگران‌کننده هستند و نشان می‌دهند که قیمت‌های بالای انرژی به‌طور دائم همچون باری سنگین بر دوش صنعت آلمان است.
در همین حال، هشدارها نسبت به وضعیت اسف‌بار اقتصادی روز‌به‌روز در حال وحشتناک‌تر شدن هستند. کامرزبنک (Commerzbank)، غول صنعت بانکداری آلمان هفته گذشته، هشدار داد بحران گاز می‌تواند به رکود اقتصادی شدید منجر شود و پیامدهای آن را با بحران مالی جهانی ۲۰۰۸ مقایسه کرد.
صنایع شیمیایی؛ زیر تیغ بحران
با این حال، بخش‌های خاصی در صنعت آلمان بیش از دیگر بخش‌ها انرژی‌بر و بیش از دیگران نیز در خطر هستند. داده‌های Destatis برای سال ۲۰۲۲ نشان می‌دهد که صنایع شیمیایی، پرمصرف‌ترین صنایع آلمان هستند و ۳/ ۲۹درصد از مصرف انرژی صنعتی این کشور را به خود اختصاص داده است. صنایع تولید فلزات نیز با سهمی ۹/ ۲۱ درصدی در رتبه دوم قرار دارند. در واقع، این دو بخش صنعتی به تنهایی بیش از نیمی از مصرف انرژی صنعتی بزرگ‌ترین اقتصاد اروپا را به خود اختصاص داده‌اند و محرک اصلی صادرات آلمان محسوب می‌شوند و بدون شک، آسیب‌پذیرترین بخش‌های صادراتی صنعت این کشور هستند.
در آغاز بحران انرژی، شرکت باسف (BASF) که بزرگ‌ترین گروه تولیدی مواد شیمیایی جهان است، هشدار داد که در صورت کاهش عرضه گاز طبیعی به ۵۰ درصد از نیاز خود، باید تولید خود را متوقف کند. همچنین هفته گذشته این شرکت اعلام کرد که تولید آمونیاک را به دلیل افزایش هزینه‌های انرژی کاهش می‌دهد؛ تصمیمی که می‌تواند پیامدهایی برای بخش‌های وابسته به آمونیاک، مانند تولید پلاستیک، تولید کودها، صنعت نوشابه‌های گازدار به همراه داشته باشد. البته تولید آمونیاک در زمانی که قیمت گاز به اوج خود رسید، کاهش یافته بود و می‌توان آن را از طریق تامین‌کنندگان خارجی جایگزین کرد. با این حال، نولکه آن را نمونه‌ای از چگونگی تغییرات بلندمدت در صنایع آلمان می‌داند.گروه شیمیایی اوونیک (Evonik)، دیگر غول صنعت مواد شیمیایی در آلمان نیز روز گذشته اعلام کرد به دلیل بحران گازی، تا ۴۰ درصد از گاز طبیعی مورد نیاز خود برای تولید انرژی را با ال‌پی‌جی (LPG) جایگزین کرده است.
دیگر غول شیمیایی آلمان، یعنی کووسترو (Covestro) در روزهای گذشته گفته است اگر عرضه گاز در سال جاری سهمیه‌بندی شود، بسته به سطح کاهش می‌تواند منجر به توقف جزئی یا تعطیلی کامل واحدهای تولیدی این شرکت شود. کووسترو همچنین هشدار داد که کاهش شدید عرضه گاز روسیه می‌تواند به دلیل ارتباط نزدیک صنایع شیمیایی و بخش‌های پایین‌دستی، وضعیت کنونی را بسیار وخیم‌تر کند و احتمالا تمام زنجیره‌های تامین و تولید اقتصاد آلمان را دچار فروپاشی کند. آندریاس نولکه همچنین سایر بخش‌ها و صادرکنندگان حساس به قیمت انرژی، به ویژه در حوزه‌های مرتبط با قطعات فولادی را در معرض خطر از بین رفتن فعالیت‌های تجاری می‌داند. این استاد دانشگاه آلمانی به دویچه‌وله گفت: «به نظر من بهترین نمونه صنعت قطعه‌سازی خودرو و شرکت‌هایی هستند که برای غول‌های بزرگ خودروسازی قطعه تولید می‌کنند. این یکی از بخش‌های صنعتی است که در حال حاضر در اوج بحران به سر می‌برد.» در واقع می‌توان گفت بحران انرژی آلمان به هر اندازه که شدید است، به طور همزمان تهدید وجودی برای مدل اقتصادی مبتنی بر صادرات آلمان محسوب می‌شود .
