کارشناسان بخش خصوصی در گفت وگو با«اکو ایران» تشریح کردند
نقشه جهش صنعت زعفران
با توجه به اینکه ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در دنیاست، مهم‌ترین دلیل افت جایگاه زعفران ایران در بازارهای بین‌المللی چیست؟
رضایی: ما برای هر کاری نیازمند هدف و استراتژی هستیم. یکی از مشکلات بزرگ ما در کشور نداشتن «زنجیره ارزش» است. زنجیره ارزش می‌تواند شامل کشت و تولید، فرآوری و درنهایت صادرات باشد. اینکه چرا ایران به عنوان پیشکسوت و بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در دنیا، تنها ۱۲ تا ۱۵درصد بازارهای صادراتی را در اختیار دارد و چرا کشورهای همسایه و کشورهای اروپایی مقام‌‌‌های نخست صادرات زعفران را دارند؛ در حالی که حدود ۸۰ تا ۹۰درصد تامین‌کننده زعفران در این کشورها ایران است. دلیل این چالش نبود برنامه‌‌‌های مدون در کشور ماست. ما نیازمند زنجیره ارزشی هستیم که کل زنجیره، حلقه‌‌‌های مفقوده را به هم متصل کند؛ نه صرفا در کشاورزی در کیفیت برتر و استاندارد بالا، بلکه در همان جایگاه صادرات هم باید کمک کنیم. یکی از مشکلات بزرگ صادرات ما در دهه اخیر، برگشت ارز بوده است. مشکل دیگر نوسان و افزایش قیمت ارز و نداشتن ثبات در بازارهای بین‌المللی و درنهایت کمبودکمک‌‌‌های دولتی بوده است. اگرچه نهادهای دولتی مثل سازمان توسعه تجارت و جهاد کشاورزی قول‌‌‌های زیادی به کشاورزان، تولیدکنندگان و صادرکنندگان داده‌‌‌اند، اما ۸۰درصد این وعده‌‌‌ها عملیاتی نشده است. حمایت از کشاورز، صرفا به معنی خرید محصول با یک قیمت ثابت نیست، یا اینکه هر سال قیمت خرید را افزایش دهیم؛ هرچند این اقدامات به نفع کشاورزان است، اما مهم‌تر آن است که قیمت‌های ما در عرصه بین‌المللی ثبات پیدا کند تا بتوانیم بازارهای بین‌المللی را هم در اختیار بگیریم و اجازه کشت و رشد زعفران در کشورهای دیگر را ندهیم که نتوانند با ما رقابت کنند.
به بحث فقدان زنجیره ارزش اشاره شد. وقتی تجربه کشورهای دیگر را در تولید زعفران مرور می‌‌‌کنیم، کشورهایی مثل افغانستان و اسپانیا توانسته‌‌‌اند با استراتژی‌‌‌های خاصی سهم خود را از بازارهای بین‌المللی افزایش دهند. چرا ایران از این قافله جا مانده است؟
احتشام: به‌رغم اینکه ما هنوز بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در دنیا هستیم و بیش از ۹۰درصد زعفران دنیا در ایران تولید می‌شود، اما صرفا به همین موضوع تکیه کرده‌‌‌ایم که بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در دنیا هستیم. اساس و اصل موفقیت هر محصولی در سطح بازارهای داخلی و خارجی، تکمیل و تشکیل زنجیره ارزش است که درنهایت به یک جریان ارزش ختم می‌شود. زنجیره ارزش ما در بخش زعفران به یک «جریان ارزش» ختم نشده که همان «جایگاهیابی» است که آن هم از «برندسازی» سرچشمه می‌گیرد. هنوز بسیاری از کشورهای بزرگ یا مصرف‌کنندگان نهایی زعفران، ما را در جایگاه بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در دنیا نمی‌‌‌شناسند؛ به این دلیل که ما در زمینه برندهای محصولی یا برندهای جغرافیایی یا برندهای بنگاهی‌‌‌مان، اقدام اساسی انجام نداده‌‌‌ایم.
بسیار عجیب است که زعفران ایران به صورت فله‌‌‌ای صادر می‌شود و تحت برندهای دیگر در بازارهای جهانی به فروش می‌رسد. آیا اساسا امکان برندسازی ملی برای این محصول وجود ندارد؟
احتشام: ما این ضعف را داریم، چون نیامده‌‌‌ایم یک فرآیند برنامهریزی استراتژیک بازار و بازاریابی برای این محصول استراتژیک تدوین و ایجاد کنیم. یعنی هنوز نتوانسته‌‌‌ایم یک مدل یا طرح‌‌‌ریزی استراتژیک داشته باشیم، مانند کشورهای دیگری که به‌رغم اینکه این جایگاه را در محصولات خودشان نداشته‌‌‌اند، اما موفق‌تر از ما عمل کردهاند؛ مثل اسپانیا که امروز یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان عمده زعفران ایران است. طبق آمار، سالانه بیش از ۶۵ تن زعفران ایران به اسپانیا صادر می‌شود و در آنجا مجددا بسته‌‌‌بندی و به کشورهای دیگر صادر می‌شود. یا محصول دیگر محصولی به نام جینسِنگ در کره‌جنوبی است که یک گیاه زیرزمینی است، اما جایگاه خاصی برای آن به وجود آورده‌‌‌اند؛ چون آنها بر مفاهیم علم مدیریت بازار و بازاریابی تکیه کرده و به این جایگاه رسیده‌‌‌اند. اما متاسفانه ما هنوز به‌رغم اینکه بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در دنیا هستیم، اقدام خاصی انجام نداده‌‌‌ایم. البته بخش خصوصی اقدامات بسیار خوبی در این زمینه انجام داده است. در سال ۸۹ طرح جامع زعفران نوشته شد که متاسفانه کنار گذاشته شد. مجددا در سال ۹۷ شورای ملی زعفران همراه با تشکل‌های بخش خصوصی ازجمله اتحادیه گیاهان دارویی و زعفران تهران، طرح‌‌‌ریزی و برنامهریزی استراتژیک به وزارت جهاد کشاورزی ارائه داد؛ مبنی بر اینکه این طرح می‌تواند ما را به آن جایگاهیابی و موفقیت برندسازی زعفران ایران در دنیا برساند. اما زمینه اجرای این طرح را برای بخش خصوصی فراهم نکردند. پس وقتی ما طرح و برنامه نداریم، الگویی برای این نداریم که در چه جایگاهی هستیم و به چه جایگاهی می‌‌‌خواهیم برسیم و به کجا حرکت می‌‌‌کنیم. وقتی اهداف را به درستی تدوین نکرده‌ایم؛ استراتژی‌‌‌ای هم برای رسیدن به آن هدف نداریم. پس ما این خلأ را داریم و وقتی این اقدامات را انجام نداده‌‌‌ایم، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که زعفران ما با برندهای خودمان در دنیا به فروش برسد و جایگاه زعفران ایران برجسته و پرآوازه شود.
در طرحی که به آن اشاره کردید، مهم‌ترین پیشنهاد برای داشتن یک برند قوی و جهانی درخصوص زعفران چه بود؟
احتشام: ما استراتژی‌‌‌های مختلفی در این زمینه دیدیم. ابتدا محیط را تجزیه و تحلیل کردیم و چشم‌‌‌اندازی را برای زعفران ایران در 10 سال آینده خلق کردیم. بر اساس این چشم‌‌‌انداز، اهداف را مشخص و برنامه‌‌‌های عملیاتی و استراتژیک را معلوم کردیم که چگونه باید این اهداف را تحقق ببخشیم. بر اساس تجزیه و تحلیل محیط، نقاط ضعف و قوت و فرصت‌‌‌ها و تهدیدها را شناسایی و بر اساس آن جدول SWOT زعفرانی را ترسیم کردیم. بر اساس محاسباتی که در این جدول انجام دادیم، مشخص شد که با چه استراتژی‌‌‌ها و چه نقشه‌‌‌راهی می‌توانیم به جایگاهیابی، افزایش بهرهوری و کسب ارزش افزوده بیشتر از زعفران دست یابیم. استراتژی‌‌‌های ما در این طرح برنامهریزی استراتژیک، به درستی تعریف و مشخص شده است. به عبارتی راه برون‌‌‌رفت از وضعیت نابسامان زعفران در داخل و خارج از کشور در این طرح ارائه شده است.
صادرات زعفران ایران با موانعی مانند تحریم‌‌‌ها و نوسانات ارزی و پیچیدگی‌‌‌های گمرکی مواجه است. آیا راهکاری وجود دارد که این موانع برداشته شود؟
رضایی: در اینجا به جامعه زعفران‌‌‌کاران، تولیدکنندگان و صادرکنندگان زعفران تبریک می‌‌‌گویم که فرآیند ثبت برند ملی توسط شورای ملی زعفران آغاز شده و همین روزها به صورت بین‌المللی اعلام خواهد شد. هرچند باید در سنوات قبل این امر انجام می‌‌‌شد، اما به هرحال با زحمات شورای ملی زعفران و حمایت اتاق بازرگانی ایران انجام شد که اثرات خوبی برای آینده کشور خواهد داشت.
اقدام بزرگ بعدی این است که در سنوات قبل واردات زعفران به چین 38درصد مالیات داشته و اکنون با رایزنی‌‌‌های انجام‌شده بین سفارت و جامعه زعفران، مالیات ورود را برای ایران به 18درصد رسانده‌‌‌ایم. قبلا مالیات بالایی به عنوان دارو از واردات زعفران ایرانی می‌‌‌گرفتند و حالا زعفران صرفا به عنوان دارو مطرح نیست و به عنوان ادویه‌جات هم استفاده می‌کنند. بنابراین با فرهنگ‌‌‌سازی در این زمینه، طی یک سال اخیر صادرات زعفران به چین، حدود 30 تا 40 تن افزایش یافت. فرهنگ مصرف زعفران در چین به صورت پلکانی در حال ارتقاست و چون در چین تمایل به مصرف داروهای گیاهی بالاست، به مصرف زعفران بسیار علاقه‌مندند.
چین بازار مصرفی حداقل 30 درصدی زعفران ایران است. سال گذشته 130 تن ورود قانونی زعفران به چین را داشتیم که تقریبا صادرات 30 تن آن از ایران انجام شده و باقی آن از کشورهای دیگر مانند افغانستان، امارات و... وارد شده است. ضمن اینکه افغانستان جزو WTO است و مالیات آن صفر است.
پیش‌بینی ما این است که در سال آینده مصرف زعفران چین به دوبرابر یعنی حداقل 200 تا 250 تن برسد و جا دارد که این بازار را از دست ندهیم. نباید قیمت زعفران در کشور بیش از حد افزایش یابد و تصور کنیم که در دنیا فقط ما زعفران تولید می‌‌‌کنیم؛ چون کشورهای دیگر هم وارد رقابت شده‌‌‌اند و به سمت توسعه کشت می‌‌‌روند. یک روز اسپانیا 30 تن زعفران تولید می‌‌‌کرد، بعد این میزان به 600 کیلوگرم رسید و اکنون بیشتر از یک یا دو تن زعفران تولید نمی‌‌‌کند. حتی یونان حدود 4 یا 5 تن زعفران تولید می‌کند. پس اگر قیمت زعفران ما افزایش پیدا کند، این کشورها به سمت کشت زعفران می‌‌‌روند و ما این بازار را از دست خواهیم داد. پس باید مسیر این صنعت را هدایت کنیم تا بتوانیم سطح کشت زعفران را در کشور افزایش دهیم که اکنون حدود 127هزار هکتار است.
با وجود کیفیت بالای تولید، در بحث فرآوری و بسته‌‌‌بندی زعفران، ضعف‌‌‌های اساسی داریم. چرا در این حوزه آن‌طور که باید سرمایه‌گذاری نمی‌شود؟
احتشام: اتفاقا در چند سال اخیر بیش از ظرفیت تولید زعفران، در این صنعت سرمایه‌گذاری شده است. به طور مثال اکنون ظرفیت تولید زعفران 250 تن است؛ اما نزدیک به 600 تن صرفا پروانه بهره‌‌‌برداری در صنعت زعفران صادر شده و واحدهای خوبی داریم که در سطح دنیا رقابت می‌کنند و بسته‌‌‌بندی‌‌‌های آنها، نسبت به کشورهای دیگر در سطح بالایی است. ما باید در بحث برندسازی و جایگاهیابی توسعه پیدا کنیم تا به این ترتیب برندهای ما در دنیا محبوب شوند و مشتریان شیفته برای برندهای زعفران ایران بسازیم. اما تبلیغات در حوزه بازارهای بین‌المللی بسیار پرهزینه است و ورود به فروشگاه‌‌‌های بزرگ که مکان‌‌‌های بسیار خوبی برای عرضه محصولات هستند، بسیار گران است. با وجود تحریم‌‌‌ها و محدودیت‌های صادراتی، ورود شرکت‌های ایرانی به این فروشگاه‌‌‌های بزرگ بسیار دشوار است؛ به همین دلیل زعفران ایران در کشورهای دیگر به نام شرکت‌های دیگر بسته‌‌‌بندی می‌شود. شرکت‌ها و صادرکنندگان ما بسیار توانمندند و واحدهای فعال در صنعت زعفران ما به‌‌‌روزتر از واحدهای فعال در کشوری مثل اسپانیا هستند، اما محدودیت‌هایی مثل تحریم‌‌‌ها ورودمان را به بازارهای جهانی با چالش مواجه می‌کند.
کشاورزان از مشکلاتی مانند محدودیت دسترسی به منابع مالی، ضعف در آموزش و... رنج می‌‌‌برند. آیا می‌توان اقدامی در راستای افزایش نقش آنها در رشد بهرهوری و افزایش کیفیت تولید زعفران انجام داد؟
رضایی: به طور میانگین 2.5 تا 3 کیلو زعفران از هر هکتار برداشت می‌‌‌کنیم، درصورتی که اگر این روش کاشت را به صورت مکانیزه و با آموزش انجام دهیم، تا 20 کیلو قابل برداشت است.
احتشام: حتی کشاورزان نمونه ما در خراسان جنوبی تا 42 کیلوگرم و در خراسان رضوی تا 38 کیلوگرم به ازای هر هکتار، زعفران برداشت کردهاند.
رضایی: میانگین این برداشت را اگر 20 کیلوگرم درنظر بگیریم، می‌توانیم با توجه به ظرفیت 130هزار هکتاری در کشور، زعفران دنیا را با قیمت تمام‌‌‌شده خوب و به نفع کشاورز، تولیدکننده، صادرکننده و کشور تامین کنیم. وقتی یک محصول از طبیعت به دست می‌‌‌آید و اشتغال‌زایی، ارزش‌‌‌افزوده، صادرات و ارزآوری به کشور را به همراه دارد و در مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور نیز موثر است چرا دست به کاری نزنیم؟ افزایش برداشت زعفران در هر هکتار نیازمند ترویج آموزش است که در اینجا دولت باید وارد شود. شورای ملی زعفران و اتحادیه‌‌‌های بخش خصوصی، اقدامات راهبردی و مدیریتی انجام می‌دهند و مشکلات را مطرح می‌کنند، اما آموزش، برنامهریزی و ایجاد بهرهوری، وظیفه دولت و وزارت جهاد کشاورزی است تا کشاورزان سوددهی بالاتری داشته باشند.
در نهایت و با لحاظ همه مسائل، چشم‌‌‌انداز صنعت زعفران را چطور می‌بینید؟
رضایی: با وجود اینکه فراز و نشیب‌‌‌های زیادی در دولت قبلی وجود داشت و دولت جدید به ما امید داده که بتواند با وجود مشکلات سیاسی و اقتصادی، پای کار باشد، چشم‌‌‌انداز صنعت زعفران را بسیار روشن می‌‌‌بینم. در سال‌های اخیر صنعت تولید زعفران به طور قابل‌توجهی رشد کرده و حدود 20 نوع داروی گیاهی و سایر محصولات بهداشتی و آرایشی از زعفران تولید می‌شود.
آیا می‌توانیم انتظار داشته باشیم که جایگاه ایران در رتبه نخست زعفران تثبیت شود؟
احتشام: با برنامه‌‌‌ریزی‌‌‌های خوبی که انجام داده‌‌‌ایم و چشم‌‌‌اندازی که برای زعفران ایران خلق کرده‌‌‌ایم، اگر بخش دولتی و بخش خصوصی همراه باشند و تصمیم‌‌‌سازان، نظرات بخش خصوصی را به معنای واقعی مبنای تصمیم‌گیری کارآ و موثر خود قرار دهند، ما در بخش خصوصی قول می‌‌‌دهیم که آینده روشنی را بسازیم، به شرطی که موانع را از پیش پای صادرکنندگان بردارند و در تصمیم‌‌‌سازی‌‌‌ها هم نظرات بخش خصوصی را محترم بشمارند و ملاک تصمیم‌گیری قرار دهند.
