در یک گزارش پژوهشی بررسی شد؛ سیاستگذاریهای کلان آب باید بازنگری شود
تنش در تامین مصارف آبی
۴۰درصد مخازن سدهای کشور خالی است
براساس آمار اعلام‌شده، از ابتدای سال آبی تا ۲۵فروردین‌‌‌ماه، ارتفاع کل ریزش‌‌‌های جوی کشور معادل ۱۷۰.۲میلی‌متر است. این مقدار بارندگی نسبت به میانگین دوره‌‌‌های مشابه درازمدت (۲۰۳.۱میلی‌متر) ۱۶درصد کاهش و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته (۱۷۸.۱میلی‌متر) ۴درصد کاهش نشان می‌دهد. در این بین استان ایلام با ثبت ۴۲۸.۹میلی‌متر، استان گلستان با ۳۷۵.۶میلی‌متر، استان همدان با ۳۱۴.۱میلی‌متر و استان‌های آذربایجان‌شرقی و آذربایجان‌غربی به ترتیب با ۲۲۰.۶ و ۳۲۱.۲میلی‌متر نسبت به سال قبل افزایش بارش داشتهاند. همچنین براساس این آمار میزان ورودی مخازن کل کشور معادل ۲۲.۸۹میلیارد مترمکعب بوده که در قیاس با سال گذشته که عددی معادل ۲۵.۵۷میلیارد مترمکعب بوده ۱۰درصد کاهش داشته است. همچنین میزان کل خروجی سدهای کشور نسبت به سال قبل تفاوتی نداشته است.
حجم آب موجود در مخازن اکنون ۳۰.۰۸میلیارد مترمکعب ثبت شده که این عدد نسبت به سال قبل که عددی معادل ۳۰.۵میلیارد مترمکعب بوده نیز تفاوت چندانی نداشته است. میزان پرشدگی سدهای کشور نیز تا این تاریخ ۶۰درصد ثبت شده است. وضعیت برخی از سدهای مهم کشور بیانگر این است که سد ارس آذربایجان‌شرقی، سد شهید قنبری استان آذربایجان‌غربی، سد کوثر کهگیلویه و بویراحمد، سد رودبار استان لرستان، سد ایلام و سد قشلاق استان کردستان ۱۰۰درصد پر هستند. همچنین ۸ سد دوستی و طرق استان خراسان رضوی، سد ۱۵خرداد حوضه قمرود، سد نهرین خراسان‌جنوبی، سد رودبال داراب استان فارس، چاه‌نیمه‌‌‌های استان سیستان و بلوچستان، سد تنگوییه سیرجان استان کرمان و سد ساوه استان مرکزی کمتر از ۲۰درصد آب دارند.
مهم‌ترین شاخص‌‌‌های بخش آب در سه‌‌‌ماهه سوم سال ١٤٠٢
بررسی مهم‌ترین شاخص‌‌‌های بخش آب کل کشور در سه‌‌‌ماهه سوم سال ١٤٠٢ نشان می‌دهد که میانگین بارش در سه‌‌‌ماهه پاییز نسبت به پاییز سال گذشته ٧درصد افزایش داشته، اما نسبت به بلندمدت، به دوسوم کاهش یافته است. پاییز سال ۱۴۰۲ با اختلاف زیادی گرم‌ترین فصل پاییز ثبتشده در جهان بوده است. در سطح کشور نیز میانگین دمای این فصل به میزان ۲.۱درجه سلسیوس بیشتر از متوسط دمای فصلی ٥٠سال گذشته بوده و یکی از سه پاییز با بیشترین شدت و وسعت خشک‌سالی طی سه‌‌‌‌دهه اخیر است. همچنین مناطق وسیعی از استان‌های واقع در فلات مرکزی، جنوب و شمال‌غرب کشور با خشک‌سالی شدید و بسیار شدید مواجه شده‌اند. طی فصل پاییز، در کشورهای منطقه، تنها ترکیه در شرایط ترسالی قرار داشته است.
بنابراین انتظار می‌رود سرشاخه‌‌‌های رودخانه‌‌‌های ارس، دجله و فرات از شرایط به‌نسبت بهتری برخوردار باشند. حجم سدهای کشور نیز با رشد ١٠درصدی نسبت به پاییز سال گذشته به حدود ٢٠میلیارد مترمکعب رسیده است. اما وضعیت ذخایر چاه‌نیمه‌‌‌ها در استان سیستان و بلوچستان بحرانی بوده و ذخایر سدهای استان‌های فارس، خراسان‌رضوی، هرمزگان، کرمان، مرکزی، اردبیل و سدهای حوضه دریاچه ارومیه در فصل پاییز سال ۱۴۰۲ افت محسوسی داشته است. مجموع تخصیص صورت‌گرفته به بخش آب نیز تا انتهای آذرماه سال ۱۴۰۲ به ٤٥درصد اعتبارات مصوب رسیده و علاوه براین، اعتبارات از صندوق توسعه ملی برای طرح آب‌های مرزی نیز تخصیص یافته است.کاهش بارش و وقوع خشک‌سالی در فصل پاییز ازیک‌‌‌سو و ثبت رکوردهای شدید و بی‌‌‌سابقه دمایی در سطح کشور و جهان ازسوی‌‌‌دیگر، تاثیرات منفی بر میزان منابع آب در دسترس کشور خواهد داشت و تداوم این شرایط در فصل زمستان، بسیاری از مصارف را در فصول آتی با مشکلات جدی مواجه خواهد کرد. ازاین‌‌‌رو، شاید افزایش شدید میانگین دمای پاییز در سطح کشور، به‌‌‌دلیل تاثیر آن بر کاهش ذخیره برفی کشور بسیار حائز اهمیت باشد. با توجه به اینکه رودخانه‌‌‌های اصلی کشور دارای منشأ ذوب برفی هستند، کم‌‌‌آبی و تنش در تامین مصارف مختلف و نیز وقوع تنش‌‌‌های ثانویه متاثر از آن به‌‌‌ویژه در فصل تابستان ۱۴۰۳، دور از انتظار نخواهد بود. در شرق کشور، کاهش شدید ذخایر چاه‌نیمه‌‌‌ها در استان سیستان و بلوچستان که منبع اصلی تامین آب شرب منطقه سیستان و بخش قابل‌‌‌توجهی از شهر زاهدان بوده و کاملا به منابع آب ورودی از افغانستان وابسته هستند، مشکلات عدیده‌ای را در تامین آب شرب این مناطق در فصل پاییز ایجاد کرده و با توجه به حجم بسیار اندک آب در چاه‌نیمه‌‌‌ها، عملا در آستانه خشک‌‌‌شدگی کامل قرار گرفته‌‌‌اند.
به‌منظور مدیریت بحران ایجادشده در این مناطق، اجرای طرح‌های اضطراری آبرسانی و تامین آب ازجمله تکمیل حفر چاه‌های منطقه تهلاب حائز اهمیت است. درخصوص حوضه‌‌‌های آبریز مشترک و فرامرزی، تداوم خشک‌سالی در حوضه آبریز رودخانه هیرمند در افغانستان و گرسنگی و فقر حاکم بر این کشور، دورنمای مناسبی از تحویل حق‌آبه قانونی ایران نشان نمی‌‌‌دهد. در حوضه آبریز رودخانه‌‌‌های دجله و فرات، شرایط نرمال و ترسالی در شمال شرق ترکیه و شمال عراق، شرایط لازم را برای بهبود آبدهی این دو رودخانه فراهم کرده که در صورت رهاسازی آب، شرایط لازم را برای افزایش آبدهی رودخانه اروندرود و نیز بهبود وضعیت تالاب‌ها در جنوب عراق فراهم خواهد کرد. با این حال، متاثر از خشک‌سالی در مناطقی از غرب عراق و شرق سوریه، وقوع پدیده گردوغبار مشابه سال‌های قبل دور از انتظار نیست، بنابراین آمادگی و اطلاع‌رسانی در این مورد باید در دستور کار قرار گیرد.در خصوص ذخایر سدهای کشور در این مدت، با افزایش ١٠درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل، حجم ذخایر آنها بهبود نسبی نشان می‌دهد. با وجود این، سدهای واقع در استان‌های خراسان رضوی، فارس، هرمزگان، کرمان، مرکزی و اردبیل شرایط مطلوبی ندارند. در این بین با توجه به مجموع ذخایر سدهای دوستی و طرق واقع در خراسان‌رضوی با حدود ٥درصد پرشدگی مخزن و سدهای استان کرمان با حدود ١٦درصد پرشدگی مخزن، وضعیت آنها برای تامین آب شرب بحرانی ارزیابی می‌شود. ضرورت دارد در سدهای مورد اشاره، تخصیص‌‌‌ها برای تامین آب شرب در اولویت قرار گیرد و با لحاظ جمیع جوانب، در مقاطع زمانی موردنیاز بازتخصیص آب برای بخش‌‌‌های مختلف انجام شود.
وضعیت تامین اعتبارات بخش آب
درخصوص وضعیت تامین اعتبارات بخش آب طی سه‌‌‌ماهه سوم سال ١٤٠٢، حدود ١٩درصد از اعتبارات مصوب سال ۱۴۰۲، معادل ۵۶.۵۸۸میلیارد ریال، به این بخش تخصیص یافته که با احتساب میزان تخصیص صورت‌گرفته در نیم‌‌‌سال اول سال ۱۴۰۲، این عدد به ٤٥درصد رسیده است. عمده اعتبارات تخصیصیافته نیز مربوط به ایجاد تاسیسات فاضلاب، طرح‌های آبرسانی و ساختمان سد بوده است. در این فصل مجموع اعتبارات تخصیصیافته از صندوق توسعه ملی برای طرح آب‌های مرزی نیز معادل ۸۶.۴۰۰ میلیارد ریال بوده است. توزیع نامنظم اعتبارات در بخش آب، قطعا به عدم‌قطعیت‌‌‌های موجود در این بخش دامن خواهد زد و موجب بروز برخی مشکلات ازجمله عدم‌امکان برنامه‌‌‌ریزی صحیح برای اجرای طرح‌ها، وضعیت نامطلوب مشاوران و پیمانکاران، عدم‌پایبندی به برنامه زمان‌بندی اجرای پروژه‌ها و طرح‌های عمرانی و همچنین ایجاد ابهام در بودجه‌‌‌ریزی سال آینده خواهد شد.
تحلیل شاخص‌‌‌های کلان آب
بررسی شاخص‌‌‌های مهم آب و هواشناسی کشور نشان می‌دهد، میانگین بارش کل کشور در سه‌‌‌ماهه پاییز ۱۴۰۲ نسبت به پاییز سال۱۴۰۱، ٧درصد افزایش داشته است. با این حال، کشور همچنان در شرایط کم‌‌‌بارشی قرار دارد؛ به‌‌‌طوری‌‌‌که نسبت به میانگین بارش بلندمدت پاییز ۳۳درصد کاهش داشته است. در سال آبی اخیر، بررسی وضعیت بارش در استان‌های مختلف کشور نیز حاکی از آن است که میزان بارش در فصل پاییز به‌‌‌جز چهار استان (مازندران، خراسان شمالی، سمنان و گلستان)، در سایر استان‌ها نسبت به میانگین بلندمدت کاهش داشته است .
فصل پاییز سال ۱۴۰۲ گرم‌ترین پاییز ثبتشده طی ٥٠سال اخیر بوده است؛ به‌‌‌طوری‌‌‌که تمامی استان‌های کشور دمایی بالاتر از میانگین دمای بلندمدت را تجربه کرده‌اند. در این فصل هیچ منطقه‌‌‌ای از کشور دمای نرمال یا کمتر از آن را تجربه نکرده و میانگین دما در مناطق مختلف کشور از ۰.۵ تا ۳.۵درجه سلسیوس بیشتر از نرمال بوده است. میانگین دمای کل کشور در فصل پاییز ۲.۱درجه سلسیوس بالاتر از میانگین بلندمدت بوده و اختلاف دما در نیمه شمالی کشور در فصل پاییز از نیمه جنوبی بیشتر است.با توجه به شاخص‌‌‌های مهم آب و هواشناسی در سه‌‌‌ماهه پاییز سال ۱۴۰۲، در مناطق وسیعی از استان‌های واقع در فلات مرکزی، جنوب و شمال‌غرب کشور خشک‌سالی شدید و بسیار شدید حاکم بوده است. بسیاری از استان‌های عمدتا واقع در امتداد رشته‌‌‌‌کوه‌های زاگرس ازجمله آذربایجان‌شرقی، کردستان، همدان، لرستان، چهارمحال و بختیاری، غرب اصفهان و شمال خوزستان نیز با خشک‌سالی متوسط تا خفیف مواجه بوده‌اند.
در قسمت‌‌‌هایی از استان‌های آذربایجان غربی، مازندران، گلستان، اردبیل و شرق خراسان شمالی ترسالی بوده است. با وجود این، پاییز سال ۱۴۰۲ یکی از سه پاییز با بیشترین شدت و وسعت خشک‌سالی طی سه‌‌‌‌دهه اخیر، در سطح کشور بوده است. درخصوص حوضه‌‌‌های آبریز فرامرزی و مشترک در سه‌‌‌ماهه پاییز، اغلب مناطق واقع در مجاورت مرزهای شمال غرب کشور به‌‌‌ویژه در آذرماه از بارش‌های مناسبی برخوردار بوده‌اند؛ به‌‌‌طوری‌‌‌که مجموع بارش در مناطق شرقی ترکیه و شمال عراق ١٠٠تا ٢٠٠ میلی‌متر بوده است. در شرق کشور میزان بارش در حوضه آبریز رودخانه هیرمند کمتر از ١٠ میلی‌متر است، اما در حوضه آبریز هریرود، با وجود عدم‌بارش در ابتدای فصل، در انتهای این فصل، مجموع بارش‌های تجمعی حوضه حدود ٥٠میلی‌متر بوده است.دمای جهانی در فصل پاییز سال ۱۴۰۲ با اختلاف زیادی گرم‌ترین دمای ثبتشده در این فصل بوده است. در دوره‌ای که داده‌های ثبتشده از دما برای آن وجود دارد، یعنی از سال ١٨٥٠، هر سه‌‌‌‌ماه این فصل به‌‌‌عنوان سه ناهنجاری درجه حرارت یک‌ماهه بزرگ به‌‌‌شمار می‌‌‌روند. میانگین جهانی دمای این فصل ۱۵.۳درجه سلسیوس بوده که ۰.۸۸درجه سلسیوس بالاتر از میانگین فصلی دوره ۳۰ساله ٢٠٢٠-١٩٩١ بوده و دمای این فصل از گرم‌ترین پاییز این دوره زمانی نیز که در سال ٢٠٢٠ رخ داده، ۰.۴۳درجه سلسیوس بالاتر است. شرایط گرم پاییز سال ۱۴۰۲ به‌‌‌ویژه در آسیای مرکزی، شمال کانادا، شمال آفریقا، غرب آسیا، آمریکای جنوبی، بخش‌‌‌هایی از اقیانوس اطلس و بخش‌‌‌هایی از اقیانوس هند حاکم بوده است.در دوره سه‌‌‌ماهه منتهی به آذرماه سال ١٤٠٢، در اغلب کشورهای منطقه، خشک‌سالی خیلی شدید تا متوسط رخ داده، به نحوی‌‌‌که در کشورهای واقع در شبه‌‌‌جزیره عربستان و مناطق واقع در فلات مرکزی ایران، غرب افغانستان، غرب عراق و شرق سوریه و قسمت‌‌‌هایی از ترکمنستان شرایط خشک‌سالی شدید حاکم بوده است. طی این مدت، سواحل شرق مدیترانه، ترکیه، شمال عراق، عمده مناطق ارمنستان، جمهوری‌آذربایجان و قسمت‌‌‌هایی از سواحل جنوب شرقی دریای خزر در شرایط نرمال یا ترسالی پراکنده قرار داشتهاند. طی سه‌‌‌‌ماه تابستان نیز در کشورهای منطقه، تنها ترکیه در شرایط ترسالی قرار داشت.
بنابراین انتظار می‌رود با تداوم این روند، سرشاخه‌‌‌های رودخانه‌‌‌های ارس، دجله و فرات از شرایط مناسبی برخوردار باشند. طی این مدت بیشتر مناطق آسیای میانه، جنوب شرق اروپا، مدیترانه و همچنین شمال آفریقا در شرایط خشک‌سالی خفیف تا شدید قرار داشته و در مقابل، برخی از مناطق شمال دریای خزر و برخی مناطق پراکنده از هند و قزاقستان، شمال شرق اروپا و شاخ آفریقا در وضعیت مرطوب بودند.
