رویای «شی» برای اقتصاد چین به سرانجام می‌رسد؟
وحشت کارآفرینان از سرنوشت «ما»
طی چند ماه گذشته، «جک ما» میلیاردر چینی و بنیان‌گذار گروه علی بابا و انت به دلیل مقابله با دولت به سوژه خبرها تبدیل شده است. او که به دنبال انتقاد از قانون‌گذاران و بانک‌های دولتی در اکتبر سال گذشته از انظار عمومی پنهان شده بود، پس از مدتی با انتشار ویدئویی از خودش به شایعات درباره مرگش پایان داد؛ اما حتی این ویدئو که محتوایش کاملا از پیش تعیین شده بود هم نتوانست به گمانه‌ها درباره وضعیتش پاسخ دهد. روز جمعه دوازدهم مارس، فایننشال تایمز با انتشار تصویری هوایی از رفت و آمدهای جت شخصی آقای ما گزارش کرد که او طی این مدت در چین بوده است. حالا که صاحب این غول فناوری چینی در برابر ساختار قدرت حکومت سر خم کرده، سوال بسیاری از استارت‌آپ‌ها و کارآفرینان چینی این است که «آیا چنین سرنوشتی در انتظار همه ماست؟» طی ۴۰ سال گذشته، اقتصاد چین به طرز چشمگیری آزاد شده تا جایی که این کشور در حال حاضر یکی از قطب‌های رشد اقتصادی جهان است. حالا رئیس‌جمهور «شی جین‌پینگ» قصد اجرای نقشه جاه-طلبانه‌ای را دارد تا با تبدیل کشورش به یک نیروگاه دیجیتال و سلطه بر عرصه فناوری کشورهای رقیب را کنار بزند؛ اما حالا او به یک مانع غیرمنتظره برخورد کرده است؛ سرکوب شدید امپراتوری «جک ما» توسط حکومت. طبق گفته کارآفرینان محلی و سرمایه‌گذاران خطرپذیر، با اینکه شی قصد دارد چند تریلیون دلار را خرج خودکفایی چین کند، اما سقوط ناگهانی جک ما از عرش به فرش حالا بسیاری را در بخش فناوری ترسانده است. صاحب یک استارت‌آپ در ژجیانگ، محل زندگی جک ما به بلومبرگ می‌گوید: «دیگر آرزو ندارم کسب‌وکارم به اندازه علی بابا موفق باشد چون می‌ترسم ناخودآگاه زیر ذره‌بین دولت بروم.» یکی دیگر می‌گوید دیگر برای عموم سخنرانی نمی‌کند و قصد دارد روی گسترش کسب‌وکار روباتیکش در خارج از کشور تمرکز کند.
یک سرمایه‌گذار که در ده‌ها استارت‌آپ سرمایه‌گذاری کرده می‌گوید داستان جک ما باعث می‌شود کارآفرینان دل و جرات و جسارت خود را از دست بدهند، به خصوص آنهایی که می‌خواهند با شرکت‌های دولتی رقابت کنند. هر سه نفر از بلومبرگ خواستند نامشان فاش نشود تا بتوانند آزادانه درباره این موضوع سیاسی حساس صحبت کنند. «ربکا فانین»، بنیان‌گذار گروه تحقیقاتی «سیلیکون دراگون ونچر» می‌گوید ماجرای جک ما می‌تواند نقطه عطفی برای بخش فناوری چین باشد. البته اقدامات سختگیرانه علیه گروه علی بابا، گروه انت و سایر غول‌های فناوری چین، حامیانی هم دارد، هم در داخل حکومت و هم خارج از آن که معتقدند نابود کردن تاکتیک‌های انحصارطلبانه و پرورش نوآوری در استارت‌آپ‌ها یک اقدام ضروری است که اگر اجرا نشود، امکان رقابت استارت‌آپ‌ها از بین می‌رود؛ اما مصاحبه با بیش از ۱۰ موسس کسب‌وکار و سرمایه‌گذار چینی حاکی از نگرانی گسترده این افراد بابت عدم شفافیت دولت و سرکوب شدید عقاید مختلف است. بعضی‌ها بر این باورند که دولت از جاه‌طلبی‌هایش دست خواهد کشید و درباره ورود به صنایعی که به لحاظ استراتژیک مهم هستند، تجدید نظر خواهد کرد. برای آقای شی که دولتش در پنجم مارس از طرح اقتصادی پنج ساله رونمایی کرده، ریسکش این است که یک طبقه کارآفرین عصبی و نگران، کمپین او در راستای کاهش وابستگی به فناوری‌های آمریکایی را عقب می‌اندازد.
مدل کارآفرینی بالا به پایین چین دقیقا نقطه مقابل مدل آمریکاست. در آمریکا، پیشرفت فناوری سال‌هاست که در دستان بنیان‌گذاران مستقلی مثل جف بزوس و بیل گیتس و ایلان ماسک بوده است. هیچ کشوری وجود ندارد که صنعت فناوری‌اش در سطح جهانی باشد و همزمان، سعی در مهار کارآفرینانش داشته باشد. «لیزی لیو»، استادیار دانشگاه جورج تاون که درباره تجارت الکترونیکی و سیاست‌های اقتصادی چین تحقیق کرده می‌گوید: «مواجهه با دولت چین، بده‌بستانی است که یک سمت آن نوآوری و سمت دیگرش، قانون‌گذاری است. ایجاد توازن میان این دو خیلی سخت است. چقدر قانون لازم است؟ و چطور از اعمال قانون بیش از حد که مانع از نوآوری و رشد می‌شود جلوگیری کنیم؟» قبل از اعمال قوانین سختگیرانه در مورد جک ما، اهمیت و جایگاه او در چین انکارناپذیر بود. او یک‌تنه، جف بزوس، بیل گیتس و استیو جابز چین بود، با توجه به اینکه قبل از آنکه او در سال ۱۹۹۹ از شغل معلمی استعفا دهد و علی بابا را تاسیس کند، تعداد کارآفرینان موفق در کشورش انگشت‌شمار بود. ۱۵ سال بعد، سهام علی بابا در بورس و اوراق بهادار نیویورک به عرضه گذاشته شد.
یکی از بزرگ‌ترین عرضه اولیه‌های جهان. توجه سرمایه‌گذاران چینی به این معدن طلا جلب شد. طبق گزارش وب‌سایت تحقیقات بازار Preqin، آنها استارت‌آپ‌ها را غرق پول کردند و تا سال ۲۰۱۵، ارزش معاملات که در سال ۲۰۱۳، فقط ۲/ ۵ میلیارد دلار بود تا ۴/ ۵۶ میلیارد دلار افزایش یافت. این حجم پول، موتور رشد اقتصاد چین را با قدرت و سرعت به حرکت درآورد و کمک کرد دومین اقتصاد جهان، به نخستین رقیب واقعی آمریکا در حوزه تکنولوژی تبدیل شود. تا سال ۲۰۱۸، درآمد چین از سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر درست به اندازه آمریکا بود. تعداد تک‌شاخ‌هایش نیز با آمریکا برابر بود (استارت‌آپ‌هایی که هنوز به عرضه عمومی گذاشته نشده‌اند و ارزششان دست کم یک میلیارد دلار است). شرکت‌هایی که در این دوران شکوفایی به وجود آمدند، از جمله ByteDance، Meituan و Pinduoduo به مطرح‌ترین شرکت‌های حوزه فناوری در سطح جهان تبدیل شدند. اما حالا ماجرای آقای «ما» شبیه به قصه‌های عبرت‌آموز شده.
پس از آنکه او در سخنرانی‌ای در ماه اکتبر گذشته، قانون‌گذاران را به باد انتقاد گرفت، دولت از عرضه اولیه ۳۵ میلیارد دلاری گروه او جلوگیری کرد. چند هفته بعد، پکن، تحقیقات ضدانحصاری‌ای را علیه گروه علی بابا آغاز کرد. ما از انظار عمومی ناپدید شد تا اینکه در ژانویه، پس از مدت‌ها غیبت و در بحبوحه اخبار ضد و نقیض درباره مرگش، ویدئویی با محتوای ظاهرا از پیش تعیین‌شده از او منتشر شد که در آن، درباره اهمیت آموزش در مناطق روستایی صحبت کرد؛ سیاستی که جزو اولویت‌های حزب کمونیست چین است. شایعات درباره وضعیت او کماکان ادامه دارد، هرچند ماه گذشته، او در حال گلف بازی دیده شده است. صاحب استارت‌آپی که ساکن استان ژجیانگ است می‌گوید او و سایر کارآفرینان محلی دیگر در گروه وی‌چتشان درباره او صحبت نمی‌کنند. قبل از سرکوب جک ما، آنها همیشه جشن‌هایی به بهانه این چهارمین مرد ثروتمند چین یا به اصطلاح خودشان، «Ma Laoshi» برگزار می‌کردند. «Ma Laoshi» یعنی «آموزگار ما». اما او و تیم مدیریتی‌اش حالا به این نتیجه رسیده‌اند که پرونده جک ما، تنها و آخرین پرونده در این رابطه نیست. به همین علت آنها تصمیم گرفته‌اند سراغ خدماتی که حساسیت دولت چین را برمی‌انگیزد نروند و قصد دارند کارشناسان بیشتری در حوزه روابط دولتی استخدام کنند.
از فروشنده‌ها خواسته شده از به کار بردن اسم‌هایی مثل «بزرگ‌ترین شرکت» یا «بهترین شرکت» در صنعت فناوری اجتناب کنند تا از جلب توجه ناخواسته دولتی جلوگیری شود. صاحب استارت‌آپ اهل ژجیانگ می‌گوید: «دولت می‌گوید شرکت‌های خصوصی نقش مهمی در اقتصاد چین دارند و با تمام وجود از ما حمایت می‌کنند، اما حقیقت این است که دولت به بخش‌خصوصی اعتماد ندارد.» مقامات پکن به درخواست‌ها برای اظهار نظر درباره این موضوع، جوابی ندادند. کارآفرین دیگری که یک استارت‌آپ حوزه نرم‌افزار دارد می‌گوید سعی دارد توجه و رضایت دولت را جلب کند تا حمایت آنها را داشته باشد. او از صندوق‌های سرمایه‌گذاری دولتی دعوت کرده بخش اعظمی از سهام شرکتش را بخرند. او نیز که از ترس اقدامات تلافی‌جویانه، نمی‌خواست نامش فاش شود، گفت: «این اجتناب‌ناپذیر است که بوروکرات‌های دولتی، کنترل این شرکت‌ها را در دست خواهند گرفت.» سرمایه‌گذار چینی می‌گوید سرکوب ضدانحصاری پکن ممکن است در کوتاه‌مدت، تاثیر مثبتی روی استارت‌آپ‌ها بگذارد چون لازم نیست نگران باشند که زیر پای غول‌هایی مثل تنسنت و علی بابا له شوند؛ اما معتقد است در بلندمدت، دخالت دولت به رشد و نوآوری ضربه خواهد زد. احتیاط فعالان این صنعت تا حدی به این دلیل است که چین مدرن، هیچ‌گاه در چنین شرایطی نبوده. به دنبال جنبش اصلاحات «دنگ شیائوپینگ» که دهه ۱۹۷۰ شروع شد، بخش‌خصوصی تازه پر و بال گرفته و معنا پیدا کرده.
هیچ رویه قضایی و پرونده ضد انحصاری‌ای از گذشته وجود ندارد. مقامات نیز راهنمایی کافی برای تفسیر قوانین جدید ارائه نکرده‌اند و این اوضاع را بدتر می‌کند. چین طی هفته‌های اخیر سعی داشته به کارآفرینان اطمینان خاطر دهد. گاهی موفق بوده، گاهی هم نه. یک روزنامه دولتی از «پونی ما» از موسسان تنسنت، «رن ژنگفی» موسس هوآوی، «لی جون» موسس شیائومی و سایر بنیان‌گذاران میلیاردر تجلیل کرده که «به اصلاحات اقتصادی چین جانی تازه بخشیدند»؛ اما از جک ما که شناخته‌شده‌ترین مرد حوزه کسب‌وکار چین است نامی نبرده است. کارآفرین حوزه روباتیک که حالا بیشتر زمانش را صرف گسترش کسب‌وکارش در خارج از کشور می‌کند، می‌گوید: «اتفاقی که برای جک ما افتاد نشان‌دهنده این است که هیچ‌کس در امان نیست. یک ضرب‌المثل قدیمی می‌گوید همراهی با یک قدرت مطلق، مثل قدم زدن با یک ببر است. هیچ‌وقت نمی‌توانی پیش‌بینی کنی که یک ببر، کی علیه تو خواهد شد.»
