کرونا دشمن انسان و دوست طبیعت/ دو سناریو برای سرنوشت محیطی زیست پس از کرونا
«کرونا» زندگی میلیاردها نفر در جهان را مختل کرده و تا کنون بیش از یک میلیون شهروند در کشورهای مختلف را مبتلا کرده اما همین ویروس مرگبار برای کره زمین -محیط‌زیست- منشأ تحولات مثبت شده است. بررسی‌های سازمان‌های معتبر پایشگر محیط‌زیست نشان می‌دهد آلودگی هوا در کشورهای مختلف کاهش پیدا کرده و پیش‌بینی می‌شود در سال جاری غلظت ذرات معلق افت کند. «سرنوشت محیط‌زیست در پساکرونا» در دو سناریو پاسخ داده شده است.
ویروس «کووید -۱۹» برای میلیاردها نفر از مردم جهان، نقش قاتل نامرئی آماده حمله را بازی می‌کند و تاکنون جان ده‌ها هزار نفر از شهروندان کشورهای مختلف را گرفته است اما همین «کرونا» از همان روزهای اول شیوع در چین، در کنار ضربه مهلک به انسان‌ها، نقش مثبت برای زمین (محیط زیست) بازی کرد.ویروس کرونا از دو مسیر باعث شده «آلودگی هوا» و همچنین تبعات زیست محیطی این بحران قدیمی در آسمان کلان‌شهرهای جهان، اکنون «فروکش» کند و نفس شهرها تازه شود. این بازی دوجانبه کرونا – ضربه مهلک به انسان‌ها از یکسو و از سوی دیگر نجات محیط زیست از آلودگی- در شرایط فعلی به دلیل تهدید فراگیر جان انسان‌ها چندان مورد توجه عمومی قرار ندارد به‌طوری‌که همه مردم دنیا به شکل متعارف روی نقش منفی این ویروس متمرکز شده‌اند. اما بررسی‌هایی که در پنج کشور آمریکا، انگلیس، سوئد، سوئیس و ژاپن در این باره انجام شده است، نشان می‌دهد: کاهش فعالیت‌های صنعتی و همچنین رفت و آمدهای درون‌شهری ناشی از قرنطینه خانگی تحت تاثیر کرونا باعث شده غلظت ذرات آلاینده در هوای شهرهای دارای سابقه آلودگی به شکل محسوس کاهش پیدا کند.
کارشناسان محیط زیست این پدیده- کاهش آلودگی هوا- را یک اتفاق نادر در مقیاس معجزه توصیف می‌کنند و در عین حال درباره ماندگاری این معجزه زیست محیطی دو فرضیه را مطرح می‌کنند. در قالب فرضیه اول این احتمال وجود دارد که سبک زندگی کرونایی مردم جهان در عصر پساکرونا هم ادامه پیدا کند به این معنا که دورکاری‌ها و ترجیح مردم به زندگی بیشتر در خانه تا محیط بیرون با خواست خود مردم تداوم یابد. در این صورت کیفیت زیست در شهرها تا سطح قابل قبول افزایش پیدا می‌کند و دائمی می‌شود. اما در عین حال فرضیه دیگری نیز وجود دارد مبنی بر اینکه بلافاصله با فروکش کردن موج ابتلا به کرونا و خلاصی جهان از این ویروس مرگبار، ترددها و اقدامات ضد محیط زیست (تولید گازهای آلاینده) از سر گرفته شود. با این حال پیش‌بینی می‌شود در سال جاری میلادی، غافلگیرکننده ترین رویداد جهانی تا این لحظه – شیوع کرونا- می‌تواند غلظت ذرات آلاینده را در هوا تقریبا به اندازه آنچه در بحران اقتصادی ۲۰۰۸ کاهش پیدا کرد، کم کند.
در عرض چند ماه، جهان دگرگون شده است. موجودی که به چشم دیده نمی‌شود بشر مدعی را با تمام تجهیزات فوق پیشرفته خود به زانو درآورده است. تاکنون ده‌ها هزار نفر در اثر ابتلا به ویروس «کووید-۱۹» جان باخته‌اند، بیش از یک میلیون نفر بیمار شده‌اند و زندگی میلیاردها نفر دیگر که هنوز این بیماری را نگرفته‌اند، کاملا تغییر کرده است. اجساد در بیمارستان‌های شهر نیویورک آمریکا – کشوری که در گزارش ۲۰۱۹ در جایگاه آماده‌ترین کشورها برای مقابله با بیماری‌های واگیر در جایگاه نخست قرار داشت – انباشته شده و با کانتینرهای نظامی برای گورهای دسته‌جمعی جابه‌جا می‌شوند. خیابان‌های شهر ووهان چین، که اولین مورد ابتلا در آن شناسایی شد، پس از قرنطینه سفت و سخت دولت اکنون به شکل بیابان درآمده است. در ایتالیا شدیدترین محدودیت‌های مسافرتی از زمان جنگ جهانی دوم به اجرا گذاشته شده است. به دنبال لغو سفرها و نبود تقاضا، صنعت هوایی جهان زمینگیر شده است. تمام مراکز تفریحی-گردشگری لندن بسته و به مردم گفته شده در خانه‌های خود بمانند. مردم در سراسر جهان برای رعایت فاصله اجتماعی، خود را در خانه‌ها حبس کرده‌اند و مشاغل خود را به‌صورت مجازی و از راه دور انجام می‌دهند. تمام این محدودیت‌ها به منظور کنترل گسترش ویروس کرونا جدید با نام «کووید-۱۹» به اجرا درآمده است، هر روز امید می‌رود نرخ مرگ ومیر بیش از این بالا نرود. با این حال این محدودیت‌ها پیامدهای غیرقابل انتظاری داشته است.
به گزارش گروه اقتصاد بین‌الملل روزنامه «دنیای اقتصاد»، با تعطیل شدن شبکه‌های حمل ونقل، صنایع و همچنین اغلب کسب وکارها، از ماه گذشته انتشار گازهای گلخانه‌ای در کلان‌شهرهای جهان ناگهان کاهش چشمگیری یافته است. در مقایسه با زمان مشابه سال گذشته، اقدامات مقابله با شیوع ویروس کرونا سطح آلودگی محیط زیست (عمدتا آلودگی هوا) را در نیویورک تا ۵۰ درصد کاهش داده است. در چین با اجبار حکومتی برای در خانه ماندن، بسته شدن کارخانه‌ها و کاهش ۴۰ درصدی استفاده زغال سنگ در شش نیروگاه بزرگ این کشور، سطح آلاینده‌ها در آغاز سال ۲۰۲۰ بیش از ۲۵ درصد کاهش یافت. بر‌اساس گزارش «وزارت زیست‌شناسی و محیط زیست» چین، در ۳۳۷ شهر این کشور تعداد روزهای با «کیفیت هوای خوب» نسبت به سال گذشته ۴/ ۱۱ درصد افزایش داشته است. در اقتصادهای بزرگ اروپایی نیز داستانی مشابه در جریان است: تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهند انتشار گاز دی اکسید نیتروژن در آسمان مناطق شمالی ایتالیا در حال محو شدن است.
به گزارش خبرگزاری انگلیسی «بی‌بی‌سی»، تنها یک اتفاق نادر همچون تهدید ناگهانی این‌چنینی برای موجودیت بشر –کرونا- می‌توانست چنین تحولات مثبت گسترده‌ای را با این سرعت در محیط زیست در معرض نابودی ایجاد کند. در کنار ترس از مرگ ومیر ناشی از این بیماری، از زمان شیوع ویروس کرونا مشاغل زیادی از دست رفته یا فعالیت در آنها متوقف شده است، بقای میلیون‌ها کسب‌وکار با تهدید مواجه شده، فعالیت‌های اقتصادی تعطیل شده، بازارهای سهام وارد مارپیچ نزولی شده و همزمان با کاهش انتشار کربن و ذرات آلاینده، قیمت نفت خام با سقوط به کف ۱۸ ساله خود به حدود ۲۰ دلار برای هر بشکه رسیده است. این تحولات دقیقا در تضاد با چیزی است که بسیاری برای دهه‌ها خود را وقف دستیابی به آن کردند؛ تحت عنوان «اقتصاد پایدار و عاری از کربن.» تهدید جهانی این‌چنینی که قصد جان انسان‌ها را کرده قاعدتا نباید روشی مناسب برای ایجاد تغییرات زیست محیطی باشد. اما یک موضوع جای بحث دارد؛ آیا کاهش قابل توجه آلاینده‌ها که ناشی از بحران کرونا ویروس است ماندگار خواهد بود؟ یا اینکه زمانی که این ویروس از جامعه جهانی رخت بر ببندد، انتشار گازهای آلاینده دوباره به سطحی می‌رسد که انگار این معجزه کوتاه در آسمان‌های تازه آبی هیچ‌گاه رخ نداده است؟ کیمبرلی نیکولاس، دانشمند علوم پایدار در دانشگاه لوند سوئد، معتقد است یک چیز را باید در نظر داشت و اینکه دلایل متفاوتی امروز برای کاهش آلاینده‌ها وجود دارد. برای مثال، بخش حمل‌ونقل را در نظر بگیرید که سهم ۲۳ درصدی از انتشار گاز کربن جهان دارد. این آلاینده‌ها در کوتاه‌مدت در کشورهایی که در آنها اقدامات بهداشت عمومی به اجرا گذاشته شد – همچون ماندن در خانه – به خاطر کاهش سفرهای غیرضروری، افت شدید داشته است.
ما می‌دانیم تا زمانی که کاهش سفرهای ناشی از بیماری واگیر ادامه داشته باشد، انتشار گازهای آلاینده در سطوح پایین باقی خواهد ماند. اما زمانی که این محدودیت‌ها برداشته شوند چه اتفاقی می‌افتد؟ به گفته این پژوهشگر سوئدی، مسافرت‌های روزانه‌ای که در طول این اپیدمی انجام نشد – مانند رفت وآمد به محل کار – قرار نیست پس از پایان بیماری انجام بگیرند؛ شما تصمیم ندارید رفت‌وآمدهایی که به محل کار نداشتید و از خانه کار کردید را جبران کنید. اما در مورد سایر سفرها چطور؟ آیا پس از پایان محدودیت‌ها مردمی که برای مدت‌ها خود را در خانه‌ها محبوس کرده‌اند با شوری مضاعف راهی خیابان‌ها خواهند شد؟ کیمبرلی نیکولاس می‌گوید: «پیرامون هر دو حالت بحث‌هایی وجود دارد. در یک حالت ممکن است مردمی که اکنون از سفر خودداری می‌کنند به ارزشمند بودن گذراندن وقت کنار خانواده و تمرکز بر اولویت‌های اصلی پی برده باشند. این لحظه‌های بحرانی به خوبی مشخص کرد تا چه حد این اولویت‌ها اهمیت دارند و می‌تواند کمک کند مردم بیشتر به فکر سلامت، محیط خانه و خانواده، دوستان و ارتباطات خود باشند.» بنابراین اگر این تغییر در اولویت‌ها ادامه داشته باشد، می‌توانیم به تغییر پایدار سبک زندگی به شیوه عصرکرونا در پساکرونا امیدوار باشیم و همچنین به پایین ماندن همیشگی انتشار آلاینده‌ها فکر کنیم. اما یک حالت دیگر می‌تواند اتفاق بیفتد، و آن اینکه مردمی که مسافرت‌های راه دور خود را لغو کردند، برای انجام آنها در آینده برنامه‌ریزی کنند. با توجه به اینکه سفرهای زمینی و هوایی اصلی‌ترین عامل انتشارهای گازهای آلاینده جهان محسوب می‌شوند – با داشتن سهمی به ترتیب ۷۲ و ۱۱ درصدی از آلاینده‌های بخش حمل ونقل – در این حالت سطح آلودگی‌ها به سادگی می‌تواند به وضعیت قبل بازگردد.
البته نکته دیگری نیز وجود دارد. کورینه موزر، استاد علوم کاربردی دانشگاه زوریخ سوئیس در یک بررسی در سال ۲۰۱۸ نشان داد زمانی که مردم نمی‌توانند از خودرو شخصی خود استفاده کنند و در عوض دسترسی رایگان دوچرخه برایشان فراهم می‌شود، پس از آن و زمانی که دوباره خودروها در اختیارشان قرار می‌گیرد، کمتر رانندگی می‌کنند. در سال ۲۰۰۱ نیز ساتوشی فوجی از دانشگاه کیوتو ژاپن در یک مطالعه به این نتیجه رسید زمانی که معابر شهری بسته و رانندگان مجبور به استفاده از حمل ونقل عمومی می‌شوند، اتفاقی مشابه رخ می‌دهد: با بازگشایی خیابان ها، رانندگان پیشین استفاده از حمل ونقل عمومی را ترجیح می‌دهند.
تجارت تاریخی
این اولین بار نیست که سطح آلاینده کربن دی اکسید جو زمین از یک اپیدمی متأثر شده است. تجارب تاریخی حاکی از آن است که شیوع بیماری ارتباط مستقیم با کاهش آلاینده‌ها دارد، حتی در دوران قبل از صنعتی شدن. جولیا پانگراتز، پروفسور جغرافیای طبیعی و سیستم‌های استفاده از زمین در دانشکده جغرافیا دانشگاه مونیخ آلمان با اندازه‌گیری حباب‌های به دام افتاده در کوه‌های یخ باستانی نشان می‌دهد در اپیدمی‌هایی همچون مرگ (طاعون) سیاه در قرن ۱۴ میلادی در اروپا و شیوع بیماری آبله در آمریکای جنوبی به دنبال ورود اولین اسپانیایی‌ها به این منطقه، سطح کربن دی اکسید جو کاهش یافت. تغییرات رخ داده در آن زمان ناشی از نرخ بالای مرگ ومیر بیماری و نسل کشی آمریکایی‌های بومی بود. یافته سایر مطالعات نیز می‌گوید به دنبال آن مرگ ومیرها، مقیاس گسترده‌ای از زمین‌های زراعی رها شد و با رشد حیات وحش، مقدار زیادی از کربن دی اکسید هوا جذب می‌شد. در این رابطه به نظر نمی‌رسد در شرایط کنونی مرگ ومیر ناشی از ویروس کرونا به اندازه موارد قبلی باشد و تغییری مشابه در استفاده از زمین ایجاد شود. در عوض می‌توان انتظار داشت اثرات زیست محیطی ناشی از آن مشابه حوادث اخیر جهان مانند بحران مالی ۲۰۰۸ باشد. پانگراتز با طرح این فرضیه می‌گوید: «در بحران ۲۰۰۸ برای یک سال انتشار آلاینده‌های جهان کاهشی چشمگیر داشت.»
در آن سال کاهش انتشار گازهای آلاینده عمدتا ناشی از توقف فعالیت‌های صنعتی بود، بخشی که انتشار کربن آن تقریبا به اندازه بخش حمل ونقل است. به همراه بخش‌های تولیدی و ساخت وساز، پروسه‌های صنعتی سهمی ۴/ ۱۸ درصدی از انتشار گازهای آلاینده جهان دارد. در سقوط مالی ۲۰۰۹-۲۰۰۸ مجموع سطح آلاینده‌های جهانی (غلظت ذرات و حجم گازها) کاهش ۳/ ۱ درصدی را تجربه کرد. یک سال پس از آن اما در سال ۲۰۱۰ به دنبال روند رو به بهبود اقتصادها، انتشار آلاینده‌ها با بازگشت به روند افزایشی، بالاترین رکوردهای تاریخی را به ثبت رساند. استاد دانشگاه مونیخ آلمان در این رابطه می‌گوید: «شواهدی وجود دارد که اثرات زیست محیطی ویروس کرونا رفتاری مشابه با بحران ۲۰۰۸ دارد. به‌عنوان مثال تقاضا برای تولیدات نفتی، فولادی و سایر فلزات بیش از سایر محصولات کاهش یافته است.» به اعتقاد این پژوهشگر حوزه محیط زیست، یکی دیگر از عواملی که می‌تواند در اثرات زیست محیطی ویروس کرونا نقش داشته باشد، ماندگاری این ویروس است: «پیش‌بینی این اثرات سخت است. اگر بیماری کرونا تا پایان سال جاری میلادی ادامه داشته باشد می‌توانیم شاهد کاهش سطح دستمزدها و ضعف تقاضای مشتریان باشیم. بنابراین سطح تولیدات مواد اولیه همچون سوخت‌های فسیلی و فلزات ممکن است به این زودی‌ها در مسیر رونق قرار نگیرد.» «سازمان همکاری و توسعه اقتصادی» پیش‌بینی کرده است به‌رغم اینکه ویروس کرونا می‌تواند رشد اقتصادی را تا نصف کاهش دهد، اما اقتصاد جهانی همچنان می‌تواند عملکردی مثبت در ۲۰۲۰ داشته باشد. حتی با وجود این چشم‌انداز به نسبت مثبت، محققان در «مرکز تحقیقات زیست محیطی و آب وهوایی بین‌المللی» اسلو می‌گویند انتشار گازهای آلاینده جهانی در مجموع امسال می‌تواند تا ۳/ ۰ درصد کاهش یابد (که نسبت به نرخ بحران ۲۰۰۸ پایین تر است)، هر چند اگر تلاش‌ها برای تحریک اقتصادها بر انرژی‌های پاک متمرکز باشد، نتایج بهتری حاصل خواهد شد.
آنجا هم شایعه
یک کاربر فیس‌بوک در تاریخ ۱۷ مارس در پستی شفاف شدن آب کانال‌های تجاری ونیز ایتالیا را به کاهش آلودگی‌های زیست محیطی نسبت داد. شهردار ونیز اما یک روز پیش از آن در گفت‌وگو با «سی ان ان» با رد این ادعا گفت: «در حال حاضر به خاطر کاهش حجم ترافیک کانال‌ها و ته نشینی رسوبات، آب شفاف‌تر به نظر می‌رسد.» خبرگزاری «یو اس تودی» آمریکا نیز در واکنش به این خبر می‌نویسد: «ممکن است کانال‌های ونیز شفاف‌تر شده باشند، اما پاک‌تر نه.» در روزهای اخیر برخی کاربران فضای مجازی همچنین گزارش‌هایی پیرامون ظاهر شدن دلفین‌ها و قوها در آبراهه‌های ونیز به خاطر شیوع ویروس کرونا و کاهش فعالیت‌های بشر منتشر کرده‌اند. در ویدئویی توییتری که بیش از یک میلیون بازدیدکننده داشته، دلفینی در حال شنا کردن در کنار یک دیواره نمایش داده می‌شود و در توضیح آن نوشته شده: «مدت‌های بسیار طولانی است که ونیز چنین آب پاکی را ندیده است. دلفین‌ها رسیده‌اند.» تارنمای «نشنال جئوگرافیک» اما با تکذیب این خبر می‌نویسد: «این فیلم مربوط به بندر ساردینیا در دریای مدیترانه، صدها مایل دورتر است.» این نهاد درخصوص پستی مربوط به بازگشت‌ها قوها به ونیز که توسط کاربری در هند منتشر شد نیز توضیح می‌دهد: «این قوها به‌طور معمول در کانال بورانو ظاهر می‌شوند که البته آن هم در جزیره کوچک است در اطراف شهر ونیز.» به عقیده کارشناسان این اتفاقات نشان می‌دهد تا چه حد شایعات در زمان بحران‌ها می‌توانند فراگیر شوند. مردم عادت کرده‌اند مطالبی را منتشر کنند که احساسات را برمی‌انگیزد.
بخش سایت‌خوان، صرفا بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های رسمی کشور است.
