عشق‌بازی با ساز و آواز و راز

علی طجوزی

تقریبا محال است کسی آواز و سماع پنجه‌های او را بشنود و دلش به شوق درنیاید و نرود آن جایی که باید. جایی که تنها اوست همان که باید باشد. حداقل برای زمان اندکی، زمانی کوتاه هنگام فرار از زندگی سیمان و آهن و ماشین. تقریبا محال است کسی عشق‌بازی او با ساز و آواز ساز را بشنود و نفهمد که تمام دلش در پنجه‌هایش جمع می‌شو‌د و از آنجا پر باز می‌کند و راهی دنیایی نو می‌شود، دنیایی پر از «راز نو» برای فرار از هجرانی با پایکوبی، هرچند سلانه سلانه. درباره حسین علیزاده نوشتن و گفتن کاری سهل و ممتنع است. اول فکر می‌کنی می‌توانی و بعد اما... با این حال به بهانه انتشار آلبوم «آن و آن» جدیدترین اثر وی نگاهی، به زندگی و آثار او خواهیم انداخت.

بازار موسیقی ایران طی دو ماه اول سال در رکود کامل بود و هیچ اثر تازه‌ای به بازار نیامده بود. تا اینکه اواخر اردیبهشت‌ماه دو کار به بازار عرضه شد؛ یکی از سوی لطفی و گروه شیدا و دیگری حسین علیزاده که به سرعت هر دو آلبوم جزو پرفروش‌ها شدند. آلبوم «آن و آن» علیزاده یکی از آثاری بود که غبار رکود را اندکی از چهره بازار زدود. در این اثر علیزاده به بداهه‌نوازی سه‌تار در دستگاه‌های شور و بیات اصفهان پرداخته و پژمان حدادی با تمبک او را همراهی کرده است.

حسین علیزاده در شهریورماه سال ۱۳۳۰ در تهران متولد شد. وی فارغ‌التحصیل دانشکده هنرهای زیبای تهران است و شاگرد استادانی همچون عبدا... دوامی، هوشنگ ظریف، داریوش صفوت، علی‌اکبرخان‌شهنازی و... بوده است. علیزاده از معدود موسیقیدانانی است که جدا از نوازندگی، آهنگسازی و رهبری گروه، به فعالیت‌هایی همچون پرداختن به ردیف و انتشار کتاب‌های آموزشی، موسیقی فیلم و سریال و همچنین همکاری با هنرمندانی غیرایرانی و خلق آثاری زیبا و همچنین ساخت ساز جدید و تلاش برای احیای سازهای فراموش پرداخته است.

حصار و سواران دشت امید از جمله آثار نخستین علیزاده است که در سال ۵۶ منتشر شد. این آثار به گفته علیزاده در زمان خدمت سربازی در پادگان فرح‌آباد ساخته شد. حسین علیزاده قطعه حصار را در دستگاه چهارگاه خلق کرد و آن را به زندانیان در بند رژیم شاه تقدیم کرد. یکی دیگر از آثار علیزاده در همان دوران که به صورت سرود خلق شد «ژاله خون شد» با شعری از سیاوش کسرایی بود. مضمون این اثر مربوط به حادثه ۱۷ شهریور سال ۱۳۵۷ در میدان ژاله بود. بعد از انقلاب و شروع جنگ، علیزاده شاهکاری را خلق کرد که می‌توان آن را یکی از برترین آثار موسیقیایی در تاریخ موسیقی معاصر ایران دانست. «نی‌نوا» اثری است برای نی و گروه سازهای زهی در دستگاه نوا. چندی بعد علیزاده جهت ادامه تحصیلات به خارج از کشور رفت. وی بعد از چند سال دوری و پس از بازگشت آثار زیبایی را با گروه‌های شیدا و عارف خلق کرد که از جمله می‌توان به شورانگیز و راز و نیاز اشاره کرد. این آثار که با همکاری موسیقدانان بنام گروه‌های عارف و شیدا و با خوانندگی هنرمندانی همچون شهرام ناظری، صدیق تعریف، علیرضا افتخاری و بیژن کامکار اجرا شد، نمونه‌های زیبایی از گروه‌نوازی در موسیقی ایرانی هستند. شورانگیز و راز و نیاز را می‌توان جزو آخرین آثاری دانست که در قالب کاملا سنتی و به صورت تک‌صدایی توسط علیزاده منتشر شد. هرچند علیزاده در آلبوم صبحگاهی اثری تقریبا مشابه آثار قبلی خود اجرا کرد. اثری در چهارگاه با آواز محسن کرامتی. بعد از آن علیزاده آلبوم راز نو را منتشر کرد. آلبوم راز نو اثری بود که انتشار آن حکایت از فضایی خاص می‌کرد که علیزاده به نوعی در جست‌وجوی آن بود. در این فضا علیزاده سعی دارد برای موسیقی مسیر جدیدی را جست‌وجو کند. علیزاده در این نوع از سازهایی که معمولا در گروه‌نوازی کاربرد زیادی ندارد و یا مهجور هستند، استفاده کرد و یا پیوند زدن گوشه‌های موسیقی ایرانی و پدید آوردن مقام‌های جدید. آلبوم راز نو همان‌طور که از نامش پیدا است، حکایت از همین فضای جدید دارد؛ اثری که قسمتی از آن در مقام «داد و بیداد» است. این مقام از دو مقام «داد» از ماهور و «بیداد» از همایون به وجود می‌آید. بعدها علیزاده در اثری به نام «زمستان است» با همکاری استاد شجریان و همایون و کیهان کلهر از این مقام استفاده کرد؛ اثری که کاملا به صورت آواز بود و هیچ‌گونه تصنیفی نداشت. این اثر را حتی می‌توان جزو معدود آثار شجریان دانست که کاملا در یک دستگاه و بدون تصنیف و فقط به صورت آواز به همراه یک شعر اجرا می‌شود. حسین علیزاده همچنین در مجموع آثار «بی تو به سر نمی‌شود»، «فریاد»، «ساز خاموش» و «سرود مهر» همکاری خود را در گروه اساتید با شجریان ادامه داد که در این میان «بی تو به سر نمی‌شود» با اقبال عمومی بهتری روبه‌رو شد. هر چند که نمی‌توان از فریاد به راحتی گذشت. حسین علیزاده یکی از آهنگسازان موفق در حیطه موسیقی فیلم بوده است. یکی از اولین تجربه‌های موفق علیزاده در این زمینه موسیقی فیلم «دلشدگان» به کارگردانی مرحوم علی حاتمی است. بهمن قبادی یکی دیگر از کارگردانانی است که همکاری گسترده‌ای با علیزاده دارد. این همکاری‌ها با موسیقی فیلم «زمانی برای مستی اسب‌ها» آغاز شد. دومین همکاری علیزاده و قبادی به فیلم «لاک‌پشت‌ها هم پرواز می‌کنند» باز می‌گردد. نیوه مانگ نیز یکی دیگر از فیلم‌های قبادی است که باز هم موسیقی آن را علیزاده ساخته است.

یکی دیگر از آهنگساز‌ی‌های شاخص علیزاده در زمینه موسیقی فیلم، فیلم گبه به کارگردانی مخملباف است.دیگر فیلم‌هایی که علیزاده آهنگسازی آنها را بر عهده داشت عبارتند از: آواز گنجشک‌ها، چوپانان کویر، از اعصار، عشق طاهر، ایران سرای من است، زشت و زیبا، دختران خورشید، ابجد، میراث‌کهن، ابر و آفتاب و مدرسه‌ای که باد برد.

زیرتیغ به کارگردانی محمدرضا هنرمند تنها سریال تلویزیونی است که موسیقی آن را علیزاده ساخته است. حسین علیزاده به غیر از نوازندگی سازهای تار و سه‌تار در بسیاری از آلبوم‌ها و یا کنسرت‌هایش به نوازندگی سازهایی همچون دیوان، رباب، عود، شورانگیز و سلانه پرداخته است و در بعضی از آثارش همچون نوبانگ کهن با سازهایی نوازندگی کرده است که در گروه نوازی امروزی کاربرد زیادی ندارد یا سازهایی در حال فراموش شدن هستند.بعد از زلزله رودبار علیزاده اثری به نام آوای مهر را برای کمک به آسیب‌دیدگان این حادثه منتشر کرد. قسمت اول این آلبوم شامل قطعاتی به نام آوای مهر را برای کمک به آسیب‌دیدگان این حادثه منتشر کرد. قسمت اول این آلبوم شامل قطعاتی به نام «زندگی»، طلوع، عمق فاجعه، آوای مهر و عروج می‌باشد که روایت‌گر این حادثه غم‌انگیز ۳۱ خرداد ماه ۶۹ است.

قسمت دوم آلبوم شامل دو اثر عصیان و رویا می‌باشد. علیزاده به غیر از تار و سه‌تار که جزو سازهای تخصصی‌اش به شمار می‌روند، در آثارش سازهای دیگری هم نواخته است. یکی از این سازها «سلانه» است که با ایده خود علیزاده ساخته شد که آلبومی به همین نام را نیز منتشر کرد. «به تماشای آب‌های سپید» اثری است که در سال‌های اخیر مورد توجه خاص موسیقی دوستان قرار گرفت. این آلبوم که حاصل همکاری مشترک گروه ایرانی هم‌آوایان به سرپرستی علیزاده و ژیوان گاسپاریان دودوک نواز به نام ارمنستانی و گروهش در کنسرت تابستان سال ۱۳۸۲ در کاخ نیاوران تهران است. در این اثر که شامل آثاری ایرانی و ارمنی است، با تنظیمی زیبا و همدلی خاصی بین اعضای دو گروه اثری شکل می‌گیرد که نامزد جایزه گرمی در سال ۲۰۰۶ می‌شود. هرچند این اثر برنده جایزه نشد، ولی نشانگر تجربه موفقیت‌آمیز علیزاده در پیوند زدن مشترکات فرهنگی دو ملت ارمنستان و ایران بود.

علیزاده همچنین آثاری را به صورت دونوازی اجرا کرده است. از جمله این آثار می‌توان به آلبوم‌ همنوایی اشاره کرد که شامل دونوازی تار علیزاده و ارشد طهماسبی است. همچنین علیزاده در آلبوم «چهارگاه و بیات ترک» با حسین عمومی به دو نوازی می‌پردازد.

از دیگر آثار علیزاده که به صورت تکنوازی است، آلبومی به نام «هجرانی» است در دو دستگاه ماهور و سه‌گاه. از دیگر آثار تکنوازی وی می‌توان به «ترکمن»، «کنسرت نوا»، «راست پنجگاه» «کنسرت‌ همایون، سه‌گاه» و «پایکوبی» اشاره کرد.«سرود گل» و «پرنده‌ها» نیز جزو آخرین آلبوم‌های علیزاده محسوب می‌شوند که هنوز در ایران منتشر نشده است. این دو آلبوم برگرفته از کنسرت علیزاده با گروه هم‌آوایان است که تابستان گذشته در فرانسه و هلند اجرا شد.

در هر حال علیزاده اکنون یکی از قله‌‌های بزرگ موسیقی ایران است. او یکی از چهره‌های بنام و مطرح موسیقی ایرانی نیز در سطح جهانی است. تلاش‌های او و برخی دیگر از استادان ایرانی و همکاری آنها با استادان سایر ملل به شناخته شدن فرهنگ و به خصوص موسیقی ایرانی کمک‌های فراوانی کرده است.