۱۷ فروردین روز تاریخی برای تهران و ریاض بود
روز تاریخی ایران و عربستان
«دنیایاقتصاد» در پروندهای، آینده روابط دو کشور و همچنین اقتصاد عربستان را بررسی می‌کند
روابط تهران- ریاض با امضای بیانیه مشترک توسط وزرای خارجه دو کشور در پکن رسما احیا شد/ عکس: احمد معینی‌جم، ایرنا
دو وزیر این دیدار و گفتوگوها را خوب و ممتاز توصیف کردند و ابراز امیدواری کردند که این آغاز صفحه جدیدی در روابط تهران و ریاض در سطح منطقه باشد. در بیانیه پایانی دو طرف بر اهمیت گفتوگو در مورد راههای گسترش روابط دوجانبه و فعالسازی موافقتنامه همکاریهای امنیتی بین دو کشور که در تاریخ ۲۸ فروردین ۱۳۸۰ و موافقتنامه عمومی همکاری در زمینه اقتصاد، تجارت، سرمایه‌گذاری، فناوری، علوم، فرهنگ، ورزش و جوانان که در تاریخ ۶ خرداد ۱۳۷۷ به امضا رسیده است، تاکید شده است. دو تفاهم‌نامه‌ای که در دوره اصلاحات امضا شد و نوعی نقشه راه روابط دوجانبه را مشخص می‌کند و ظرفیت تبدیل شدن به توافق‌نامه امنیت منطقهای را نیز دارد. بازگشت جمهوری اسلامی و پادشاهی سعودی به توافقات دو دهه گذشته نشان می‌دهد که مسیر پرتنش طی شده در طول این سال‌ها منجر به شکل‌گیری این ادراک در دو طرف شده که با عبور از تخاصم و درگیری، زمینه را برای رقم زدن دوره‌ای از همکاریها با هدف ثبات منطقهای فراهم کنند.
در دیدار امیرعبداللهیان و بن‌‌‌فرحان چه گذشت؟
حسین امیرعبداللهیان و فیصل بن‌‌‌فرحان، وزرای خارجه ایران و عربستان در راستای فراهم آوردن مسیر برقراری روابط دیپلماتیک و تبادل سفیر، صبح روز پنج‌شنبه ۱۷ فروردین ماه برای نخستین بار به صورت رسمی و دوجانبه در پکن دیدار کردند. اما در دیدار وزیران خارجه ایران و سعودی که کمتر از یک ماه از آشتی دیپلماتیک دو کشور می‌‌‌گذرد، چه گذشت؟
یکی از مهم‌ترین بحث‌‌‌هایی که در این دیدار مطرح شد، فضای مثبت جدید شکل گرفته در منطقه، در پی ازسرگیری روابط دیپلماتیک تهران و ریاض بود. بن‌‌‌فرحان با بیان این موضوع، بر آمادگی کشورش برای اجرای موافقتنامههای موجود بین ایران و عربستان تاکید کرد.
امیرعبداللهیان نیز با بیان اینکه روابط رسمی ایران و عربستان سعودی از روز پنج‌شنبه به‌طور رسمی فعال شد، بر اراده رهبران دو کشور بر توسعه و تعمیق روابط فی‌مابین تاکید کرد. وی با ابراز خرسندی از بازگشت روابط دو کشور همسایه، دوست و برادر به حالت طبیعی، بر اهمیت و ضرورت توسعه روابط در زمینه‌‌‌های اقتصادی و تجاری و نیز سرمایه‌گذاری تاکید و آمادگی جمهوری اسلامی ایران را برای برگزاری کمیسیون مشترک اقتصادی دو کشور اعلام کرد. به گفته وزیر امور خارجه ایران در دیدار با همتای سعودی یکی از زمینه‌‌‌های مهم همکاری طرفین بحث ترانزیت است.
وی با ذکر این نکته که رشد روابط اقتصادی و سرمایه‌گذاری‌‌‌های متقابل می‌تواند به تحکیم روابط کمک کند، گفت: «موقعیت ژئوپلیتیک ایران فرصت بی‌‌‌نظیری را در اختیار عربستان سعودی و کشورهای خلیج فارس برای همکاریهای تجاری با کشورهای شمال ایران قرار می‌دهد.» امیرعبداللهیان به موافقتنامههای موجود بین دو کشور نیز اشاره کرد و افزود: «اسناد پایه موجود در کنار اراده رهبران دو کشور، زمینه‌‌‌های قانونی و حقوقی لازم را برای پیشبرد همکاریهای دو کشور در تمامی زمینه‌‌‌ها فراهم کرده است.»
فیصل بن فرحان وزیر خارجه عربستان نیز در این دیدار با اشاره به گشایش صفحه جدیدی در روابط دو کشور و شکل‌گیری افق‌‌‌های جدید در روابط دوستانه و برادرانه بین ایران و عربستان، بر آمادگی کشورش برای اجرایی کردن موافقتنامههای موجود بین دو کشور تاکید و از تبادل هیاتهای عالی بین ایران و عربستان استقبال کرد. وی با ذکر این نکته که روابط جدید بین ایران و عربستان، فضای مثبت جدیدی را در کل منطقه ایجاد کرد، گفت: «آماده‌‌‌ایم تا با کمک و همکاری ایران این فضای مثبت را در مناسبات منطقهای تقویت کنیم.»
از جمله نکات و توافقات مهم دیگر بین دو وزیر خارجه ایران و عربستان سعودی، تبادل هیاتهای مقدماتی برای بازگشایی سفارتخانهها و سرکنسولگری‌‌‌های دو کشور، فعالسازی موافقتنامههای مشترک و تبادل هیاتهای دو کشور به منظور توسعه روابط در زمینه‌‌‌های مختلف از جمله در زمینه‌‌‌های اقتصادی، تجاری و سرمایه‌گذاری، انجام مذاکرات هیاتهای تخصصی به منظور از سرگیری پروازهای مستقیم، تسهیل صدور روادید برای شهروندان دو کشور از جمله روادید عمره و نیز تقویت همکاریهای مشترک در مجامع بین‌المللی بود.
امیرعبداللهیان و فیصل بن فرحان همچنین از دعوت‌‌‌های متقابل به عمل آمده از یکدیگر برای سفر رسمی دوجانبه به پایتخت‌‌‌ها تشکر و استقبال کردند.
حسین امیرعبداللهیان به منظور دیدار و گفتوگو با فیصل بن فرحان همتای سعودی خود چهارشنبه شب وارد پکن شد. وی در این سفر علاوه بر دیدار دوجانبه با همتای سعودی خود، با وزیر خارجه چین نیز رایزنی کرد و در دیداری سه‌جانبه همراه با وزرای خارجه چین و عربستان نیز حضور یافت.
نکات مهم بیانیه تهران و ریاض چیست؟
به دنبال دیدار رسمی وزرای خارجه ایران و عربستان سعودی در پکن، دو طرف بیانیه‌‌‌ای را با هدف ادامه مسیر برقراری روابط دیپلماتیک با حضور وزیر خارجه چین امضا کردند.
یکی از مهم‌ترین نکات این بیانیه، توافق برای بازگشایی نمایندگی‌های دو کشور در زمان مورد توافق و از سرگیری پروازهاست. در بیانیه ایران و عربستان توافق شد که طرفین، اقدامات لازم را برای گشایش سفارتخانه‌‌‌های دو کشور در ریاض و تهران و سرکنسولگری‌‌‌های این دو کشور در جده و مشهد صورت دهند.
در ابتدای بیانیه وزرای خارجه با اشاره به مفاد بیانیه سه جانبه مشترک جمهوری اسلامی ایران، عربستان سعودی و جمهوری خلق چین مورخ ۱۹ اسفند ۱۴۰۱ (۱۰ مارس ۲۰۲۳ میلادی) در رابطه با از سرگیری روابط بین عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران و همچنین در چارچوب هماهنگی بین دو کشور در رابطه با اقدامات لازم جهت از سرگیری فعالیت دیپلماتیک و کنسولی بین دو کشور، آمده است: «گفت‌‌‌وگوهایی در تاریخ ۱۷ فروردین ۱۴۰۲ برابر با ۱۵ رمضان ۱۴۴۴ هجری قمری مصادف با ۶ آوریل ۲۰۲۳ میلادی در شهر پکن بین حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و امیر فیصل بن فرحان وزیر امور خارجه عربستان سعودی صورت گرفت.»
دو طرف طی این گفتوگوها بر اهمیت پیگیری اجرای توافق پکن و فعالسازی آن به نحوی که اعتماد متقابل و زمینه‌‌‌های همکاری را گسترش دهد و به ایجاد امنیت، ثبات و شکوفایی منطقه کمک کند، تاکید کردند.
همچنین مطابق آنچه در بیانیه مذکور آمده، جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی بر اهمیت گفتوگو درباره راههای گسترش روابط دوجانبه و فعالسازی موافقتنامه همکاریهای امنیتی بین دو کشور که در تاریخ ۲۸ فروردین ۱۳۸۰ (۲۲/ ۱/ ۱۴۲۲ مصادف با ۱۷/ ۴/ ۲۰۰۱) و موافقتنامه عمومی همکاری در زمینه اقتصاد، تجارت، سرمایه‌گذاری، فناوری، علوم، فرهنگ، ورزش و جوانان که در تاریخ ۶ خرداد ۱۳۷۷ (۲/ ۲/ ۱۴۱۹مصادف با ۲۷/ ۵/ ۱۹۹۸) به امضا رسیده است، تاکید کردند.
یکی دیگر از اتفاقات مهمی که به دنبال عادی‌‌‌سازی روابط ایران و عربستان بعد از هفت سال رخ می‌دهد، از سرگیری پروازها و سفرهای متقابل هیات‌‌‌هاست.ایران و عربستان سعودی در بیانیه مشترک‌‌‌شان توافق کردند که هماهنگی‌‌‌های لازم را بین هیاتهای فنی به منظور بررسی راههای گسترش همکاری بین دو کشور از جمله از سرگیری پروازها و سفرهای متقابل هیاتهای رسمی و بخش خصوصی، تسهیل اعطای روادید برای شهروندان دو کشور از جمله روادید عمره، ادامه دهند.
از دیگر توافقات صورت گرفته بین تهران و ریاض که در بیانیه ذکر شده، افزایش دیدارهای مشورتی و گفتوگو درباره راههای همکاری با هدف تحقق هر چه بیشتر چشم‌اندازهای مثبت در روابط است. در بیانیه امضا شده به برخورداری دو طرف از منابع طبیعی و توانمندی‌‌‌های اقتصادی و فرصت‌‌‌های فراوان اشاره شده که برای تحقق منافع مشترک دو ملت برادر وجود دارند.
در عین حال با توجه به اینکه برخی کشورها از عادی‌‌‌سازی و افزایش روابط ایران و عربستان سعودی ناخشنود هستند و دو کشور نیز هفت سال را بدون روابط دیپلماتیک سپری کردند، موانعی برای گسترش همکاریها وجود دارد که در بیانیه دو کشور، طرفین بر آمادگی خود در راستای از بین بردن همه موانعی که پیش روی گسترش همکاری بین دو کشور است تاکید کرده و همچنین توافق کردند همکاری خود را در هر زمینه‌‌‌ای که می‌تواند امنیت و ثبات منطقه را تامین کند و منافع ملت‌‌‌ها و کشورهای آن را محقق کند، گسترش دهند.
موافقتنامههای دوره اصلاحات چه می‌گویند؟
در دو بیانیه مورخ ۱۹ اسفند ۱۴۰۱ دیدار علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران و مساعد بن محمد العیبان مشاور امنیت ملی عربستان سعودی و بیانیه ۱۷فروردین ۱۴۰۲ دیدار حسین امیر عبداللهیان وزیر خارجه جمهوری اسلامی و فیصل‌بن‌فرحان رئیس دستگاه دیپلماسی پادشاهی سعودی به میزبانی پکن بر دو موافقتنامه تاکید و ارجاع شده است. یکی موافقتنامه امنیتی و دیگری موافقتنامه عمومی که نقشه راه روابط تهران و ریاض در حوزه‌های مختلف را نشان داده است.
در جریان این دو دیدار دو کشور با تاکید بر احترام به حاکمیت و عدم‌دخالت در امور داخلی یکدیگر در زمینه اجرای موافقتنامه همکاریهای امنیتی امضا شده در تاریخ ۲۸/ ۱/ ۱۳۸۰خورشیدی برابر با ۱۷/ ۴/ ۲۰۰۱ میلادی و نیز موافقتنامه عمومی همکاریهای اقتصادی، بازرگانی، سرمایه‌گذاری، فنی، علمی، فرهنگی، ورزشی و جوانان، امضا شده در تاریخ ۶/ ۳/ ۱۳۷۷ خورشیدی برابر با ۲۷/ ۵/ ۱۹۹۸ میلادی توافق کردند. موافقتنامه یا به تعبیر دقیق‌تر تفاهمنامه امنیتی میان دو کشور که به تفاهمنامه روحانی- نایف معروف است، به تعبیر تحلیلگران این پتانسیل را داشت که در صورت اجرایی شدن و به وجود آوردن عنصر اعتماد میان دو کشور، تبدیل به نوعی توافق‌نامه امنیت منطقهای نیز شود.
تفاهمنامه همکاریهای امنیتی میان جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی عربستان سعودی در سال ۱۳۷۸ بین حسن روحانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی وقت با مرحوم نایف بن عبدالعزیز آل سعود، وزیر کشور عربستان در سال ۱۳۷۸ امضا شد که بر مبنای آن توافقی در ۱۲ ماده در ۲۸ فروردین ۱۳۸۰ میان نایف در جریان سفرش به تهران و سید‌عبدالواحد موسوی‌‌‌‌لاری، وزیر وقت کشور امضا شد.
موضوع توافق‌نامه امنیتی در تهران که در ۱۲ ماده امضا شد، مبارزه با جرائم سازمان‌‌‌یافته، تروریسم، قاچاق اسلحه، مواد مخدر و پولشویی بوده است و بر مبنای اراده خلل‌‌‌ناپذیر دو کشور مبنی بر احترام متقابل، حسن همجواری و عدم‌دخالت در امور داخلی یکدیگر و با احترام به حق حاکمیت ملی، تمامیت ارضی، قوانین و مقررات ملی و تعهدات بین‌المللی طرف‌‌‌های متعاهد تدوین شده است.
همکاریهای امنیتی در این موافقتنامه شامل «مبارزه با جعل اسناد دولتی، پول، کارت‌‌‌های اعتباری و اسکناس و فروش غیرقانونی آنها و نیز جرائم اقتصادی از جمله پولشویی، قاچاق اسلحه، مهمات و مواد منفجره، قاچاق کالا و میراث فرهنگی، تجاوز به جان، مال و تجاوز به عنف و اعمال منافی عفت عمومی» است و دو طرف به همکاری با یکدیگر در زمینه مبادله اطلاعات در مورد افراد و گروه‌‌‌های مربوط به جرائم سازمان‌‌‌یافته و تروریسم، برگزاری دوره‌‌‌های آموزشی مشترک پلیسی، مقابله با تردد غیرمجاز افراد، قاچاق کالا و انسان در مرزها، عدم‌اجازه فعالیت خصمانه به مخالفان هر یک از دو کشور در کشور دیگر و مقابله با هرگونه خطری از هر جهت دیگر، مبارزه موثر با تولید، قاچاق و سوءمصرف مواد مخدر متعهد شدند و طبق یکی از بندهای آن اعلام شد که «طرف‌‌‌های متعاهد در رابطه با آن دسته از اتباع دو کشور که به اتهام ارتکاب جرائم مندرج در این موافقتنامه در کشور مقابل تحت تعقیب قرار گرفته یا دستگیر، محکوم و زندانی شده‌‌‌اند یا پس از ارتکاب این جرم‌‌‌ها در کشور خود به کشور مقابل متواری شده‌‌‌اند، تبادل اطلاعات می‌‌‌نمایند.»
چه تضمینی است که توافقات دوره اصلاحات اجرا شود؟
گفت‌‌‌وگوهای ایران و عربستان سعودی تا پایان دولت سید محمد خاتمی در جریان بود و حسن روحانی در سفر سال ۱۳۸۴ به مذاکرات ادامه داد؛ مذاکراتی که به گفته سایت حسن روحانی قرار بود تبدیل به یک تفاهم استراتژیک منطقهای شود، اما جابه‌جایی در شورای عالی امنیت ملی با تغییر دولت، این روند را متوقف کرد. اگرچه تغییر دولت در ایران و روی کار آمدن اصولگرایان به رهبری محمود احمدی‌نژاد نقش مهمی در ورود تهران و ریاض به تنش در حال نمایان شدن داشت، با این وجود احمدی‌نژاد رکوردی را در این زمینه ثبت کرد و تبدیل به اولین رئیس‌جمهوری شد که چهار بار به فواصل مختلف به عربستان سفر کرد.
بنابراین آنچه دلیل مهم‌تری از تغییر دولت در ایران برای اجرایی نشدن تفاهم نامه امنیتی با عربستان بود، تغییر موازنه قدرت در سطح منطقهای با سقوط صدام و اشغال عراق بود که از دید سعودی‌ها بغداد را به آغوش ایران پرتاب کرد. اظهارات معروف سعود الفیصل وزیر خارجه فقید عربستان درباره اینکه آمریکا عراق را در طبق طلا تحویل جمهوری اسلامی ایران داد، نشان می‌داد که روندهای در حال ظهور در صحنه سیاسی و امنیتی عراق چیزی نیست که دور از نظر سعودی‌ها باشد و به مرور حساسیت‌های گسترده‌ای را از سوی مقامات این کشور دامن زد.
به‌ویژه که ایران نیز قدرت‌گیری شیعیان در عراق و سقوط دشمن بعثی خود را فرصتی برای تکمیل حلقه‌های مقاومت در سطح خاورمیانه می‌دید و درصدد بود تا از این خلأ قدرت در راستای نفوذ منطقهای خود به‌ویژه در رقابت با رقیب اصلی یعنی عربستان سعودی حداکثر بهره‌برداری را به عمل آورد. تحولات موسوم به بهار عربی ۲۰۱۱ و توافق هستهای ۲۰۱۵ دو تحول عمده دیگری بود که به تغییر مولفه‌های موازنه در روابط ایران و عربستان انجامید.حسن روحانی در کتاب خود با عنوان امنیت ملی و دیپلماسی هستهای به نکته‌ای اشاره می‌کند که ناشی از همین دیدگاه و فهم عربستان است.
او می‌نویسد: در ملاقات با سعود‌‌‌الفیصل وقتی به بحث توافق امنیتی دسته‌‌‌جمعی در منطقه رسیدیم، به سختی مقاومت کرد. گفتم با شما می‌‌‌خواهیم دوجانبه و سپس به صورت جمعی اقدام کنیم. او گفت من با این طرح موافق نیستم، این مساله از ابتدا باید به صورت جمعی آغاز شود و افزود شما باید از ابتدا با ۶ کشور وارد مذاکره شوید.
در پایان هم مجددا تاکید کرد که این موضوع ابتدا باید در شورا مورد بحث واقع شود و در صورت تصویب، این کار شروع شود. این رویکرد مجددا در شهریور ۱۳۹۳ و در جریان دیدار ظریف و سعود الفیصل در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل مورد بحث قرار گرفت و به گفته وزیر خارجه سابق ایران، سعود الفیصل در این دیدار گفت که مسائل جهان عرب به شما ربطی ندارد. بنابراین از زاویه چنین دیدگاهی است که می‌توان انتظار داشت با بروز مجدد یک تحول عمده در صحنه ژئوپلیتیک منطقه، مجددا توافقات ایران و عربستان دستخوش تنش شود. مگر آنکه دو کشور با تجربه تحولات پرتنش یک دهه گذشته و با عبور از اختلال ادراکی حذف دیگری و تضمین بستر اعتمادسازی نسبت به توافقات دوجانبه پایبند بوده و به مرور با کنترل متغیرهای مداخله‌گر، زمینه را برای نوعی تفاهم منطقهای فراهم کنند.
فرم جدید اقتصاد در شبه‌جزیره
