معامله پرسود آب خاکستری
هر مترمکعب پساب برایکسب و کارها ۱۰۰هزار تومان ارزش دارد؛ فرصت سرمایه‌گذاری در ۱.۶ میلیارد مترمکعب پساب
این حجم قابل‌توجه از پساب که معادل ۷۲درصد آب مصرفی شهری است، فرصتی طلایی برای مدیریت منابع آبی کشور محسوب میشود. مسعود علویان صدر، معاون برنامه‌‌ریزی و امور اقتصادی آبفا در همایش «پساب و فرصت‌‌های سرمایه‌گذاری در بورس انرژی» که به همت کانون کارگزاران بورس و اوراق بهادار برگزار شد، از افزایش چشمگیر ارزش اقتصادی پساب خبر داد و اعلام کرد قیمت هر مترمکعب پساب از ۳-۲هزار تومان در دو سال گذشته به ۳۰هزار تومان و در برخی شهرها تا ۱۰۰هزار تومان افزایش یافته است. این افزایش قیمت در کنار برنامه‌‌ریزی برای استفاده از ۹۰۰ میلیون مترمکعب پساب در برنامه هفتم توسعه، نشان می‌دهد که پساب از یک محصول جانبی به یک کالای اقتصادی تبدیل شده که می‌تواند علاوه بر حل مشکل تامین آب صنایع، به تحول در مدل کسب و کار شرکت‌ها و شکل‌‌گیری زنجیره‌‌های ارزش جدید منجر شود.
ضرورت استفاده از پساب
3.6 میلیارد مترمکعب پساب دردسترس، حکایتی تازه در اقتصاد ایران است. حجم قابل‌توجه این منبع مهم می‌تواند به پیشبرد برنامه‌‌های اقتصادی و مدیریت منابع آبی کشور کمک کند. در حال حاضر، بیش از 55درصد فاضلاب کشور مدیریت میشود و برنامه‌‌های جامعی برای افزایش این میزان در برنامه هفتم توسعه در نظر گرفته شده است.
در برنامه هفتم توسعه، هدف‌‌گذاری مشخصی برای استفاده از آب‌‌های نامتعارف صورت گرفته است. طبق این برنامه، قرار است یک میلیارد و 774 میلیون مترمکعب از آب‌‌های نامتعارف مورد استفاده قرار گیرد که 900 میلیون مترمکعب آن مربوط به پساب است. این هدف‌‌گذاری نشان می‌دهد که دولت عزم جدی برای توسعه استفاده از منابع آب غیرمتعارف دارد. یکی از نکات مهم در زمینه توسعه استفاده از پساب، مشارکت بخش خصوصی است. علویان صدر تاکید می‌کند که با بهره‌‌گیری از ظرفیت بخش خصوصی می‌توان در کمترین زمان، بیشترین بهره را در جهت تکمیل زیرساخت‌‌های حوزه تصفیه فاضلاب به دست آورد. نمونه موفق این مشارکت را می‌توان در بندرعباس مشاهده کرد، جایی که صنایع با همکاری یکدیگر شرکتی را برای تامین پساب ایجاد کرده‌‌اند و در حال ساخت تصفیه‌‌خانه هستند. مشابه این الگو در خوزستان نیز در حال شکل‌‌گیری است.
در حال حاضر 314 میلیون مترمکعب از پساب موجود عرضه شده و به صورت قراردادی یا فروش مستقیم به صنایع و بخش کشاورزی منتقل میشود. علاوه بر این، یک میلیارد و 500 میلیون مترمکعب پساب آماده عرضه به صنایع است و ظرفیت یک میلیارد و 600 میلیون مترمکعب دیگر نیز برای سرمایه‌گذاری متقابل در نظر گرفته شده است. این ارقام نشان می‌دهد که ظرفیت قابل‌توجهی برای توسعه استفاده از پساب در کشور وجود دارد.
الزامات قانونی و ظرفیت‌‌های سرمایه‌گذاری پساب
برنامه هفتم پیشرفت، به عنوان سند بالادستی توسعه کشور، توجه ویژه‌‌ای به موضوع پساب و آب‌‌های نامتعارف داشته است. در بند «ت» ماده (38) این قانون، وزارت نیرو مکلف شده است در سال اول اجرای قانون، بازار مبادله آب‌‌های غیرمتعارف را با هدف تعادل‌‌بخشی به سفره‌‌های آب زیرزمینی ایجاد کند. این بازار باید با حفظ کاربری آب و جلوگیری از آلودگی و تخریب خاک همراه باشد. بر اساس آمار ارائه شده از سوی مقامات وزارت نیرو، از کل پتانسیل سالانه فاضلاب قابل جمع‌‌آوری کشور که در بالا به آن اشاره شد، 24درصد پساب موجود بدون قرارداد، 9درصد پساب واگذار شده به مصرف‌کنندگان و 2درصد در حال مذاکره است. همچنین 45درصد از این ظرفیت نیازمند سرمایه‌گذاری جدید است که فرصت مناسبی برای سرمایه‌گذاران محسوب میشود.
در جزء 1 بند «ی» ماده (39) قانون برنامه هفتم، تاکید شده که آب موردنیاز صنایع آب‌‌بر به جز صنایع غذایی، بهداشتی و آشامیدنی باید از آب نامتعارف (از جمله پساب و آب دریا) تامین شود. در مواردی که امکان تامین آب نامتعارف وجود ندارد، وزارت نیرو می‌تواند مشروط به وجود آب و متناسب با ارزش اقتصادی آب و محصولات، مجوز آب متعارف را به صورت موقت صادر کند.
همچنین در بند «ج» ماده (39)، وزارت نیرو مکلف شده با همکاری وزارتخانه‌‌های صنعت، معدن و تجارت و نفت و سازمان حفاظت محیط‌زیست، ظرف سه ماه از لازم‌‌الاجرا شدن قانون، نسبت به بازتخصیص آب مصرفی صنایع بزرگ آب‌‌بر در سراسر کشور اقدام کند. در این راستا، تامین آب جایگزین با اولویت منابع آبی نامتعارف در نظر گرفته شده است.
نکته قابل‌توجه در این قانون، تعیین بهای آب تحویلی متعارف یا برداشتی صنایع بزرگ آب‌‌بر در صورت وجود ظرفیت منابع آبی نامتعارف و جایگزین در محدوده استقرار صنایع است که معادل متوسط بهای تمام شده طرح‌‌های تامین آب جایگزین تعیین میشود. منابع حاصل به حساب درآمد شرکت مدیریت منابع آب ایران نزد خزانه‌‌داری کل کشور واریز و متناسب با وصول درآمد، صرف اجرای طرح‌‌های استانی و ملی بخش آب و فاضلاب در قوانین بودجه سنواتی میشود. این مجموعه قوانین نشان می‌دهد که دولت عزم جدی برای توسعه استفاده از پساب و سایر منابع آب نامتعارف دارد و شهرک‌‌ها و نواحی صنعتی و صنایع و معادن مشمول این بند در دریافت تسهیلات و مزایده استفاده از پساب در اولویت قرار دارند.
تجربه جهانی استفاده از پساب و درس‌‌آموخته‌‌ها برای ایران
استفاده مجدد از پساب در بسیاری از کشورهای جهان به عنوان راهکاری موثر برای مقابله با بحران آب شناخته شده است. اسرائیل بیش از 80درصد از فاضلاب خود را تصفیه و بازیافت می‌کند که عمدتا در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. سنگاپور نیز با پروژه معروف«NEWater» خود، توانسته است حدود 40درصد از نیاز آبی خود را از طریق تصفیه و بازیافت فاضلاب تامین کند. این کشور با سرمایه‌گذاری گسترده در فناوری‌‌های پیشرفته تصفیه، از جمله غشاهای فیلتراسیون و اشعه فرابنفش، پساب را به آبی با کیفیت بالا تبدیل می‌کند که حتی برای مصارف صنعتی حساس نیز قابل استفاده است.
در ایالات متحده، کالیفرنیا به عنوان یکی از پیشگامان استفاده از پساب شناخته میشود. این ایالت با چالش‌‌های جدی کم‌‌آبی مواجه است و از پساب تصفیه شده برای آبیاری فضای سبز، مصارف صنعتی و حتی تغذیه سفره‌‌های آب زیرزمینی استفاده می‌کند. پروژه«Orange County's Groundwater Replenishment System» در کالیفرنیا، یکی از بزرگ‌ترین سیستم‌های تصفیه و استفاده مجدد از پساب در جهان است.
امارات متحده عربی نیز به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در منطقه خاورمیانه، بیش از 90درصد از فاضلاب شهری خود را تصفیه و مجددا مورد استفاده قرار می‌دهد. این کشور از پساب تصفیه شده عمدتا برای آبیاری فضای سبز شهری و مصارف صنعتی استفاده می‌کند و توانسته است با این کار، فشار بر منابع آب شیرین را کاهش دهد. تجربه این کشورها نشان می‌دهد که موفقیت در استفاده از پساب، نیازمند سرمایه‌گذاری در سه حوزه اصلی است: زیرساخت‌‌های فیزیکی، فناوری‌‌های پیشرفته تصفیه، و فرهنگ‌‌سازی اجتماعی. در زمینه زیرساخت‌‌ها، ایجاد شبکه‌‌های جمع‌‌آوری فاضلاب و تصفیه‌‌خانه‌‌های مدرن ضروری است. در بخش فناوری، استفاده از روش‌های نوین تصفیه مانند فیلتراسیون غشایی، اسمز معکوس و گندزدایی پیشرفته می‌تواند کیفیت پساب را به سطح قابل قبول برای مصارف مختلف برساند.
نکته مهم دیگر که از تجربه جهانی می‌توان آموخت، اهمیت مشارکت بخش خصوصی است. در بسیاری از کشورها، پروژه‌‌های استفاده از پساب با مشارکت بخش خصوصی و در قالب قراردادهای BOT (ساخت، بهره‌‌برداری و انتقال) اجرا شده است. این مدل که در ایران نیز در حال پیاده‌سازی است، می‌تواند به تسریع روند توسعه زیرساخت‌‌ها کمک کند. همچنین، تجربه جهانی نشان می‌دهد که قیمت‌گذاری مناسب پساب نقش مهمی در موفقیت پروژه‌‌های استفاده مجدد دارد. افزایش قیمت پساب در ایران از 3-2هزار تومان به 30هزار تومان در هر مترمکعب، مشابه روندی است که در بسیاری از کشورهای پیشرو در این زمینه طی شده است. این افزایش قیمت می‌تواند انگیزه لازم برای سرمایه‌گذاری در این بخش را فراهم کند.
تاثیر پساب بر تحول صنعتی و پایداری کسب و کارها
استفاده از پساب برای واحدهای صنعتی صرفا یک گزینه برای تامین آب نیست، بلکه به عاملی تعیین‌‌کننده در حیات و پایداری شرکت‌ها تبدیل شده است. با توجه به اینکه در حال حاضر 3 میلیارد مترمکعب از آب‌‌های سطحی و زیرزمینی به صنایع تخصیص داده میشود، جایگزینی تدریجی این منابع با پساب می‌تواند تحولی اساسی در مدل کسب و کار صنایع ایجاد کند.
تجربه شرکت‌های صنعتی در بندرعباس نشان می‌دهد که همکاری صنایع در تامین و مدیریت پساب می‌تواند به شکل‌‌گیری مدل‌‌های نوین همکاری بین‌‌سازمانی منجر شود. در این شهر، صنایع با تشکیل یک شرکت تخصصی برای تامین پساب، نه تنها مساله تامین آب خود را حل کرده‌‌اند، بلکه به الگویی برای همکاری‌‌های مشترک در سایر زمینه‌‌ها نیز تبدیل شده‌‌اند. این مدل در حال گسترش به سایر مناطق صنعتی کشور از جمله خوزستان است. روند افزایشی قیمت پساب از 3-2هزار تومان به 30هزار تومان و در برخی شهرها تا 100هزار تومان، نشان می‌دهد که شرکت‌های صنعتی باید استراتژی‌‌های بلندمدت خود را بر اساس این واقعیت جدید تنظیم کنند. این افزایش قیمت می‌تواند منجر به نوآوری‌‌های تکنولوژیک در زمینه بازچرخانی آب در فرآیندهای صنعتی شود و شرکت‌ها را به سمت توسعه فناوری‌‌های کم‌‌آب‌‌بر سوق دهد.
استفاده از پساب می‌تواند به کاهش ردپای کربن شرکت‌ها کمک کند. در شرایطی که فشارهای جهانی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌ای افزایش یافته، استفاده از پساب به جای منابع آب تازه می‌تواند در گزارش‌‌های پایداری شرکت‌ها تاثیر مثبتی داشته باشد. این موضوع به‌‌ویژه برای شرکت‌هایی که قصد حضور در بازارهای بین‌المللی را دارند، اهمیت دوچندان دارد. یکی از تحولات مهم در این زمینه، شکل‌‌گیری زنجیره‌‌های ارزش جدید است. صنایع بزرگ با ایجاد زیرساخت‌‌های تصفیه پساب، می‌توانند آب مازاد خود را به صنایع کوچک‌تر یا پایین‌‌دستی عرضه کنند. این موضوع می‌تواند به شکل‌‌گیری خوشه‌‌های صنعتی جدید بر اساس چرخه آب منجر شود و همکاری‌‌های بین صنعتی را تقویت کند.
مساله پساب همچنین فرصت‌‌های جدیدی برای کسب و کارهای دانش‌‌بنیان ایجاد کرده است. شرکت‌های فناور می‌توانند با توسعه فناوری‌‌های نوین تصفیه، سیستم‌های هوشمند پایش کیفیت آب و راهکارهای بهینه‌‌سازی مصرف، بازار جدیدی برای خود ایجاد کنند. این موضوع به توسعه اکوسیستم نوآوری در حوزه آب و محیط‌زیست کمک می‌کند. با توجه به برنامه هفتم توسعه و هدف‌‌گذاری برای استفاده از 900 میلیون مترمکعب پساب، شرکت‌هایی که زودتر به این حوزه ورود کنند، می‌توانند از مزیت پیشگامی بهره‌‌مند شوند. این مزیت می‌تواند شامل دسترسی به منابع پساب با قیمت مناسب‌‌تر، امکان انتخاب موقعیت‌‌های بهتر برای احداث تاسیسات و شکل‌‌دهی به استانداردها و رویه‌‌های این حوزه باشد.
در پایان می‌توان گفت استفاده از پساب در ایران از یک ضرورت زیست‌‌محیطی فراتر رفته و به فرصتی برای تحول در صنعت و کسب و کار تبدیل شده است. افزایش چشمگیر قیمت پساب، شکل‌‌گیری مدل‌‌های نوین همکاری بین صنایع و برنامه‌‌ریزی برای استفاده از 900 میلیون مترمکعب پساب در برنامه هفتم توسعه، همگی نشان‌‌دهنده آغاز فصلی جدید در مدیریت منابع آبی کشور است. تجربه موفق شرکت‌های صنعتی در بندرعباس و خوزستان در زمینه همکاری برای تامین و مدیریت پساب، الگویی است که می‌تواند در سایر مناطق صنعتی کشور نیز تکرار شود. با توجه به محدودیت منابع آب متعارف و افزایش تقاضای صنایع، پساب نه تنها به عنوان یک منبع جایگزین آب، بلکه به عنوان عاملی تعیین‌‌کننده در پایداری و رقابت‌‌پذیری صنایع در آینده نقش خواهد داشت.
