چشم‌‌‌انداز صنعت پتروشیمی در جهان
موقعیت فعلی این صنعت نتیجه برنامه‌‌‌ریزی‌‌‌های گسترده و سرمایه‌گذاری‌‌‌های قابل‌توجه، به‌‌‌ویژه در اواسط دهه ۱۳۸۰ شمسی است. این تلاش‌‌‌ها به دو برابر شدن سهم صادرات صنعتی پتروشیمی در طول این دهه منجر شد. با این حال، از سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۴، صنعت پتروشیمی با چالش‌‌‌هایی مواجه شد. اجرای طرح هدفمندسازی یارانه‌‌‌ها و خصوصی‌‌‌سازی‌‌‌ها باعث کاهش روند توسعه و ظرفیت‌‌‌سازی در این بخش شد. اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی، برخلاف روندهای جهانی، موجب تقسیم نامطلوب صنعت پتروشیمی ایران شد. این صنعت به گروه‌‌‌هایی از افراد و نهادها، گاه غیرمرتبط، واگذار شد که عمدتا به دنبال حفظ وضع موجود و سودآوری کوتاه‌‌‌مدت بودند. تا به امروز، تولید محصولات پتروشیمی عمدتا بر اساس فناوری و مواد اولیه در دسترس صورت گرفته، بدون آنکه توجه کافی به توسعه زنجیره ارزش شود. برای نمونه، در سال‌های اخیر، تولید و فروش محصولاتی مانند آمونیاک، اوره، متان، متانول، اتان و اتیلن حجم قابلتوجهی داشته است. اما این رویکرد، فرصت‌‌‌های ناشی از گسترش زنجیره ارزش را نادیده گرفته است. در حالی که با استفاده از این مواد به عنوان خوراک اولیه و تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر، می‌توان به توازن بهتری در زنجیره ارزش دست یافت. این استراتژی می‌تواند به افزایش درآمد فروش، تامین بهتر نیازهای داخلی و خارجی، ایجاد فرصت‌‌‌های شغلی بیشتر و سایر مزایای اقتصادی و اجتماعی منجر شود. اگر در سال‌های آینده صنعت پتروشیمی را به عنوان یک صنعت پیشران متصور باشیم؛ باید به پارادایم‌‌‌های آینده این صنعت و جهت حرکت صنعت پتروشیمی در جهان توجه کنیم.
صنعت پتروشیمی جهان در حال تجربه تغییرات ساختاری و تکنولوژیکی عمیقی است که چشم‌‌‌انداز آن را برای دهه‌‌‌های آینده شکل می‌دهد. این صنعت به دلیل نقش حیاتی در تولید محصولات متنوع مانند پلاستیک‌ها، مواد شیمیایی و سوخت‌‌‌های صنعتی، بخش کلیدی اقتصاد جهانی محسوب می‌شود. ارزش بازار پتروشیمی جهانی در سال ۲۰۲۴ حدود ۶۴۵ میلیارد دلار برآورد شده است و انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۳ به بیش از ۱۰۴۵ میلیارد دلار برسد. عواملی همچون رشد جمعیت، شهرنشینی، توسعه فناوری‌‌‌های پیشرفته و تاکید بر پایداری زیست‌‌‌محیطی، موتور محرک این رشد هستند.
در این میان، پلیمرهای جدید به‌‌‌ویژه مواد پایدار و زیست‌‌‌تخریب‌‌‌پذیر جایگاه ویژه‌‌‌ای پیدا کرده‌‌‌اند. افزایش آگاهی عمومی از تاثیرات منفی ضایعات پلاستیکی بر محیط‌زیست و الزام به کاهش اثرات کربنی، تولیدکنندگان را به سمت توسعه موادی مانند پلی‌‌‌آکریلونیتریل (PAN)، پلی‌‌‌لاکتیک‌‌‌اسید (PLA)، پلی‌‌‌هیدروکسی‌‌‌آلکانوآت (PHA) و پلی‌‌‌اتراترکتون (PEEK) سوق داده است. این پلیمرها از منابع تجدیدپذیر تولید شده و در صنایعی مانند بسته‌‌‌بندی و پزشکی کاربرد دارند. علاوه بر این، پلیمرهایی مانند پلی‌‌‌کربنات که در صنایع پیشرفته‌‌‌ای مانند خودروهای برقی و تجهیزات خورشیدی استفاده می‌‌‌شوند، به دلیل وزن سبک و مقاومت بالا، مورد توجه قرار گرفته‌‌‌اند. همچنین، توسعه فناوری‌‌‌های بازیافت شیمیایی و مکانیکی به یکی از اولویت‌‌‌های کلیدی تبدیل شده و تولیدکنندگان به‌‌‌طور فزاینده‌‌‌ای در تلاش برای بهره‌‌‌گیری از مزایای اقتصاد چرخشی هستند.
با وجود این، محصولات پایه پتروشیمی مانند اتیلن، پروپیلن و متانول همچنان پایه اصلی این صنعت را تشکیل می‌دهند. این مواد اولیه برای تولید انواع پلاستیک‌ها و محصولات مصرفی به کار می‌‌‌روند. در این حوزه، کشورهایی مانند چین، خاورمیانه و آمریکا نقش مهمی در تولید ایفا می‌کنند. چین بزرگ‌ترین تولیدکننده و مصرف‌کننده محصولات پتروشیمی در جهان است. این کشور برای کاهش وابستگی به واردات و تامین نیازهای رو به رشد داخلی، در حال توسعه مجتمع‌‌‌های جدید پتروشیمی به‌‌‌ویژه از نوع COTC است. مجتمع‌‌‌های پیشرفته‌‌‌ای همچون پروژه‌‌‌های سینوپک و پتروچاینا به‌‌‌طور مداوم در حال افزایش ظرفیت تولید هستند. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰، ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی چین بیش از ۲۰درصد افزایش یابد. چین با افزایش ظرفیت تولید و سرمایه‌گذاری در فناوری مجتمع‌‌‌های COTC، به دنبال کاهش وابستگی به واردات و افزایش تولید داخلی است. به عنوان نمونه یک واحد COTC در چین که با سرمایه‌گذاری ۱۲ میلیارد دلاری به بهره‌برداری رسیده است، سالانه ۲۰ میلیون تن نفت خام به عنوان خوراک دریافت می‌کند و محصولات آن شامل ۸ میلیون تن محصولات پتروشیمی است (۱.۵ میلیون تن الفین و ۶.۵ میلیون تن آروماتیک). این درحالی است که چین درحال افزایش بازدهی واحدهای COTC خود است به طوری که با افزایش بازدهی تا ۷۰درصد می‌تواند به ازای هر ۲۰ میلیون تن نفت خام، ۱۴ میلیون تن محصولات پتروشیمی تولید کند. خاورمیانه نیز با بهره‌‌‌گیری از خوراک ارزان و افزایش صادرات، سهم خود را در بازار جهانی تقویت می‌کند. اروپا اما به دلیل هزینه‌‌‌های بالای انرژی و سیاست‌‌‌های سختگیرانه زیست‌‌‌محیطی، با کاهش تولید و تمرکز بیشتر بر فناوری‌‌‌های بازیافت و محصولات سبز مواجه است. صنعت پتروشیمی اروپا به دلیل هزینه‌‌‌های بالای انرژی و خوراک، با چالش‌‌‌های جدی مواجه است. تولیدکنندگان اروپایی به‌‌‌طور روزافزون در حال از دست دادن سهم بازار جهانی به نفع تولیدکنندگان آسیا و خاورمیانه هستند. برخی کارخانه‌‌‌های بزرگ اروپایی، ظرفیت تولید خود را کاهش داده یا حتی به تعطیلی کشانده شده‌‌‌اند. از طرفی اروپا در زمینه تولید محصولات سبز و بازیافتی پیشگام است. بسیاری از شرکت‌ها به سمت تولید پلاستیک‌های زیستی و استفاده از فناوری‌‌‌های بازیافت پیشرفته حرکت کرده‌‌‌اند. برای مثال BASF و LyondellBasell پروژه‌‌‌های بازیافت شیمیایی را توسعه داده‌‌‌اند. سیاست‌‌‌های اتحادیه اروپا مانند «پیمان سبز اروپا» بر کاهش تولید کربن و افزایش بازدهی انرژی متمرکز هستند.
مجتمع‌‌‌های یکپارچه تبدیل نفت خام به محصولات پتروشیمی (COTC) به عنوان یکی از نوآوری‌‌‌های برجسته در این صنعت، تاثیر قابلتوجهی در تغییر ساختار تولید دارند. این مجتمع‌‌‌ها به تولید مستقیم محصولات شیمیایی از نفت خام می‌‌‌پردازند و هزینه‌‌‌های تولید را به طور چشمگیری کاهش می‌دهند. در حالی که پالایشگاه‌‌‌های سنتی تنها ۱۰ تا ۲۰درصد نفت خام را به محصولات شیمیایی تبدیل می‌کنند، این رقم در COTC به بیش از ۵۰درصد می‌‌‌رسد. علاوه بر این، این مجتمع‌‌‌ها به دلیل بهره‌‌‌وری بالا و کاهش انتشار کربن، با الزامات پایداری هم‌‌‌راستا هستند و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ جایگزین بسیاری از روش‌های سنتی شوند.
چین به‌‌‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده و تولیدکننده محصولات پتروشیمی در جهان، از پیشگامان توسعه این فناوری است. سرمایه‌گذاری در مجتمع‌‌‌های COTC و افزایش تولید مواد پیشرفته، این کشور را به یک قطب جهانی در این حوزه تبدیل کرده است. با این حال، مسائل زیست‌‌‌محیطی و رقابت منطقه‌‌‌ای همچنان از چالش‌‌‌های اساسی این کشور محسوب می‌‌‌شوند. اروپا نیز در حال تغییر رویکرد به سمت تولید محصولات پایدار است. شرکت‌های اروپایی در تلاش برای بازیافت و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای، پروژه‌‌‌های جدیدی را راه‌‌‌اندازی کرده‌‌‌اند. ایران نیز با اتکا به منابع گسترده نفت و گاز و توسعه صادرات به بازارهای آسیایی، از جمله چین، موقعیت خود را در بازار جهانی تثبیت کرده است. با این حال، ایران همچنان با چالش‌‌‌هایی مانند تحریم‌‌‌های بین‌المللی و زیرساخت‌‌‌های قدیمی روبه‌روست. سرمایه‌گذاری در فناوری‌‌‌های پیشرفته و توسعه محصولات پایین‌‌‌دستی می‌تواند به بهبود جایگاه رقابتی ایران کمک کند.
صنعت پتروشیمی جهان در حال حرکت به‌‌‌سوی یک تحول بزرگ است که محورهای آن شامل رشد تقاضا برای پلیمرهای پیشرفته، تغییرات منطقه‌‌‌ای در تولید و مصرف، و ظهور فناوری‌‌‌های نوینی مثل COTC است. در نهایت، صنعت پتروشیمی جهان در دهه‌‌‌های آینده با محوریت فناوری‌‌‌های نوآورانه، تمرکز بر پایداری و پاسخ به تقاضای رو به رشد در بازارهای نوظهور توسعه خواهد یافت. در کوتاه‌‌‌مدت، افزایش تقاضا برای محصولات اساسی و توسعه زیرساخت‌‌‌های جدید به رشد صنعت کمک خواهد کرد. در بلندمدت نیز، تمرکز بر پایداری، کاهش اثرات زیست‌‌‌محیطی و استفاده از فناوری‌‌‌های پیشرفته مانند COTC و بازیافت شیمیایی نقش اساسی خواهد داشت. موفقیت در این مسیر نیازمند برنامه‌‌‌ریزی استراتژیک و سرمایه‌گذاری هدفمند در تمامی سطوح تولید و مصرف است.
