طرح جامع آلومینیوم چه جایگاه و اهدافی را برای این صنعت ترسیم می‌کند؟
موشکافی صنعت نقره‌‌ای در آیینه آمار
مشکلات موجود در صنعت آلومینیوم دست‌اندرکاران این حوزه را برآن داشت که برای توسعه و رشد این صنعت و همچنین حل مشکلاتی که در حال حاضر گریبان این بخش را گرفته است چشمانداز و افق را برای سال‌های آتی ترسیم کنند و همچون سایر صنایع استراتژیک مانند مس و فولاد برای صنعت نقره‌‌ای نیز طرح جامع تدوین و تبیین شود.
در طرح جامع آلومینیوم به مواردی همچون بررسی پیشینه مطالعات و نتایج آنها و روش‌شناسی مطالعات جدید، جمع‌آوری داده‌های صنعت در جهان، کشورهای منتخب و ایران و همچنین عارضه‌‌یابی چالش‌‌های صنعت در ایران، معرفی سناریوهای صنعت و تحلیل وقوع هر یک از آنها، ارزیابی اهداف و اولویت‌های واقعی صنعت آلومینیوم با توجه به اسناد بالادستی و نظرات خبرگان، طراحی مدل پویا برای دستیابی بهینه به اهداف صنعت، تبیین استراتژی متنوع و ارائه برنامه‌های عملیاتی اشاره شده است که این موارد ازجمله مهم‌ترین ابعاد طرح جامع آلومینیوم به حساب می‌‌آیند.
همچنین تمایز این طرح به جامعیت و پویایی، شناسایی چالش‌‌های صنعت، بهره‌‌گیری از متدولوژی مناسب و متناسب، مطالعه کلان صنعت آلومینیوم در جهان و مدل‌سازی پویای صنعت بازمی‌گردد که برای هر کدام از این بخش‌ها اهداف استراتژیک کیفی و همچنین اهداف کمی اولیه در افق‌‌های ۱۴۰۴و ۱۴۰۹ مورد بررسی قرار گرفته است.
بررسی آمارهای جهانی صنعت آلومینیوم
بخش اعظم معادن بوکسیت کشور در استان‌های خراسان شمالی و جنوبی متمرکز شده است. اکتشافات مواد معدنی توسط سازمان‌های دولتی همچون سازمان زمین‌‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، معاونت معدنی وزارت صنعت، معدن و تجارت، سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران و شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران انجام می‌شود. این در حالی است که شرکت آلومینای ایران وظیفه اصلی اکتشافات منابع بوکسیتی داخل کشور را راهبری و هدایت می‌کند.
اکتشافات انجام شده بوکسیت تا پایان سال ۱۳۹۸، ارتقای ذخایر قطعی شناسایی شده به ۳۸ میلیون تن را نشان می‌دهد که حدود ۹۴ درصد این میزان در اختیار شرکت آلومینای ایران قرار دارد که از این میزان نیز تا پایان سال ۱۳۹۹ چیزی حدود ۲۶ میلیون تن از ذخایر قابل استخراج بود. این در حالی بوده که میزان کل ذخایر جهانی بوکسیت حدود ۳۲ میلیارد تن برآورد شده است.
استرالیا بزرگ‌ترین تولیدکننده بوکسیت در جهان است و کشورهای چین و گینه به ترتیب در رتبه دوم و سوم تولید بوکسیت در جهان قرار گرفته‌‌اند. میزان تولید جهانی آلومینا نیز در سال ۲۰۲۱ چیزی حدود ۱۴۰ میلیون تن ارزیابی شده که در این میان چین با ۷۴ میلیون تن و استرالیا با ۲۱ میلیون تن به ترتیب در رتبه‌های اول و دوم تولید آلومینا قرار گرفته‌‌اند. چین خود یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌‌کننده‌های آلومینا در جهان به حساب می‌‌آید و با وجود این استرالیا با تصاحب ۴۵ درصد از مجموع صادرات آلومینا در این بخش در رتبه اول قرار گرفته است.
همچنین میزان تولید جهانی آلومینیوم اولیه (معدنی) در سال ۲۰۲۱ چیزی حدود ۶۸ میلیون تن گزارش شده که چین با میزان تولید ۳۹ میلیون تن در مقام نخست قرار گرفته است، روسیه با تولید چهار میلیون تن پس از چین و هند در رتبه سوم تولید آلومینیوم اولیه قرار دارد اما در بخش صادرات ۲۳ درصد حجم کل صادرات را به خود اختصاص داده و بزرگ‌ترین صادرکننده آلومینیوم اولیه معرفی شده است.
براساس آخرین آمار منتشر شده میزان تولید جهانی روزانه آلومینا در ماه اکتبر سال ۲۰۲۰ به ۲/ ۳۷۸ هزار تن رسید، این درحالی است که تولید روزانه آلومینا در ماه سپتامبر ۷/ ۳۸۴ هزار تن بوده است.
افزایش تولید آلومینا در جهان عمدتا به افزایش تولید در چین بستگی دارد. تولید چین در ماه اکتبر سال جاری ۷/ ۱۱ درصد رشد سالانه داشته، اما اقیانوسیه به عنوان دومین تولیدکننده بزرگ آلومینا در جهان با کاهش تولید روبه‌رو بوده به‌طوری که تولید از ۱.۷۱۰ میلیون تن در سال گذشته به ۱.۶۷۵میلیون تن کاهش یافته است.
پیش‌‌بینی شده است تا سال ۲۰۳۰ بیش از ۳۳ میلیون تن به تقاضای جهانی آلومینیوم اولیه اضافه خواهد شد و برای پاسخ به این میزان تقاضای آلومینیوم اولیه بازار جهانی با مازاد تقاضای آلومینا مواجه می‌شود. همچنین پیش‌‌بینی‌‌ها حاکی از آن است که تا سال ۲۰۲۷ حدود ۹/ ۵میلیون تن به ظرفیت تولید آلومینیوم اولیه جهانی اضافه خواهد شد و در مقابل ۱۱ میلیون تن به ظرفیت تولید آلومینا در جهان اضافه می‌شود که سهم چین هشت میلیون تن است. آلومینیوم ثانویه نیز در سال ۲۰۲۱ حدود ۲۸ درصد از تقاضای جهانی آلومینیوم را پوشش داده که این میزان در سال ۲۰۳۰ به ۳۷ درصد افزایش خواهد یافت.
بررسی آمارهای داخلی صنعت نقره‌‌ای
بررسی وضعیت ایران در صنعت آلومینیوم در سال ۱۴۰۰ نشان می‌دهد، ظرفیت اسمی موجود شرکت آلومینای ایران به عنوان تنها تولیدکننده آلومینا در کشور حدود ۲۴۰ هزار تن و ظرفیت واقعی این شرکت ۲۳۱ هزار تن برآورد شده است. در رابطه با میزان سهم تولید شرکت‌‌‌‌های تولیدکننده آلومینیوم اولیه نیز می‌توان گفت شرکت ایرالکو ۲۳ درصد از میزان تولید را به خود اختصاص داده و شرکت آلومینای ایران ۵ درصد، شرکت المهدی ۳۳ درصد و شرکت سالکو ۳۹ درصد از سهم تولید آلومینیوم اولیه را دارا هستند. براساس آمار منتشرشده گمرک جمهوری اسلامی ایران میزان واردات آلومینا به کشور در سال ۱۴۰۰ حدود ۴۰۸ هزار تن و میزان صادرات ۲هزار تن برآورد شده بود.
کلیات طرح جامع آلومینیوم
ضرورت انجام مطالعات کلان در قالب طرح‌های جامع در حوزه‌های مختلف به ویژه در صنعت، از آن رو است که تحقق اهداف بلندمدت داخلی و دستیابی به آرمان‌‌های آن مستلزم بهره‌‌برداری کارآمد از ظرفیت‌‌های بالقوه کشور است. به بیان دیگر در فرآیند سند چشمانداز کشور به یک برنامه اقدام عملی، این وظیفه و مسوولیت سطوح عملیاتی است که با ترسیم نقشه راه برای هر یک از صنایع اثرگذار در تحقق کلان‌‌ترین سند بالادستی کشور نقش بسزایی داشته باشند.
براساس طرح جامع آلومینیوم برای افق ۱۴۰۴ برنامه‌‌ریزی شده است تا میزان ظرفیت اسمی آلومینا به ۲۸۰ هزار تن، تولید آلومینا به ۲۷۰ هزار تن، ظرفیت اسمی آلومینیوم اولیه به ۷۶۷ هزار تن، تولید آلومینیوم اولیه به ۶۹۰ هزار تن، واردات آلومینا به یک میلیون و ۲۵۰ هزار تن، تقاضای داخلی آلومینیوم به ۵۳۰ هزار تن، صادرات شمش آلومینیوم به ۲۳۰ هزار تن، اشتغال‌زایی به پنج هزار و ۶۴۰ نفر، سرمایه‌‌گذاری فرآیند به ۵۳ میلیون یورو و سرمایه‌‌گذاری زیرساخت به ۹۸۶ میلیون یورو برسد.
همچنین در برنامه توسعه زنجیره بالادست آلومینیوم برای افق ۱۴۰۹ نیز ظرفیت اسمی آلومینا به یک میلیون و ۶۵۰ هزار تن می‌‌رسد که ۸۰۰ هزار تن آن برنامه توسعه مصوب شده توسط هیات عامل ایمیدرو است و ۷۰ هزار تن آلومینا از نفلین سینیت تولید خواهد شد و ۵۰۰ هزار تن نیز آلومینا به روش سینترینگ تولید می‌شود و با افق سال ۱۴۰۴ که چیزی حدود ۲۸۰ هزار تن برآورد شده است در طرح جامع آلومینیوم برای افق ۱۴۰۹ تولید یک میلیون و ۶۵۰ هزار تن در حالت خوش‌بینانه محقق خواهد شد.
میزان ظرفیت فعلی تولید آلومینیوم در شرایط فعلی ۷۶۷ هزار تن گزارش شده و براساس برنامه‌های توسعه‌‌ای طرح جامع آلومینیوم برای افق ۱۴۰۹ به یک میلیون و ۶۷ هزار تن خواهد رسید. در برنامه طرح جامع آلومینیوم آمده که برای توازن زنجیره بالادست کسری بوکسیت و آلومینا از راه واردات تامین شود.
میزان سرمایه‌‌گذاری زنجیره بالادست آلومینیوم برای افق ۱۴۰۹ چیزی حدود سه هزار و ۴۵ میلیون یورو در نظر گرفته شده است که یک هزار و ۸۵۰ میلیون یورو آن برای بخش تولید آلومینا، ۸۱۰ میلیون یورو بخش تولید آلومینیوم و ۳۸۶ میلیون یورو جهت توسعه و گسترش زیرساخت‌‌ها هزینه می‌شود.
استراتژی کلی صنعت آلومینیوم
صنعت آلومینیوم جزو صنایع استراتژیک به حساب می‌‌آید که با مشکلات گوناگونی دست و پنجه نرم می‌کند، در این بین تامین مواد اولیه و انرژی کافی برای تولید از جمله مهم‌ترین مسائل این صنعت به شمار می‌‌آیند که افزایش نرخ ارز و قیمت جهانی فلزات سرمایه‌‌گذاری در این صنعت را توجیه‌‌پذیر می‌کند تا با سرمایه‌‌گذاری مناسب این صنعت نیز بتواند مسیر رشد و توسعه را در پیش بگیرد.
از این رو صنعت نقره‌‌ای برای ادامه حیات و توسعه در افق و چشمانداز خود استراتژی‌‌هایی را تعریف و ترسیم کرده است که از جمله این برنامه‌ها می‌توان به بهره‌‌برداری موثر از معادن بوکسیت ایران (معادن داخلی و خارجی) و واردات مابه‌‌التفاوت آن، سرمایه‌‌گذاری جهت احداث واحدهای کارآمد آلومینا با رویکرد حفظ محیط زیست با محوریت تامین آلومینای مورد نیاز صنایع داخل کشور و واردات مابه‌‌التفاوت، سرمایه‌‌گذاری در توسعه اسملترهای (واحدهای) جدید با رویکرد فناوری‌‌های نوین و پایدار صادرات آلومینیوم کار‌نشده اشاره کرد. همچنین حمایت از تولیدکنندگان محصولات نهایی و توسعه کیفی محصولات در سطح استانداردهای بین‌المللی، توسعه سرمایه‌‌گذاری در پایین‌دست توسط اسملترها، توسعه ملزومات صنعت (پترولیوم کک، آلومینیوم فلوراید و کریولیت)، ساماندهی فرآیندهای تولید آلومینیوم ثانویه، سرمایه‌‌گذاری در احداث نیروگاه‌های برق، انتقال گاز و آب مورد نیاز با رویکرد حداکثر بازدهی و تولید پایدار، بهسازی و مدرنیزاسیون واحدهای موجود زنجیره با هدف افزایش کیفیت، افزایش راندمان تولید و تولید پایدار از دیگر استراتژی‌‌های مهم صنعت آلومینیوم به حساب می‌‌آیند.
بررسی وضعیت برق در صنعت آلومینیوم
برق مهم‌ترین و اصلی‌‌ترین هزینه انرژی در صنعت آلومینیوم محسوب می‌شود. با وجود افزایش هزینه برق، یارانه انرژی واحدهای تولیدکننده آلومینیوم در ایران قابل توجه است. این در حالی است که با وجود هزینه دستمزد ارزان نیروی کار در ایران، میزان دستمزد برای تولید هر تن آلومینیوم بیشتر از تولیدکننده‌های جهان بوده و این امر نشان‌دهنده تعداد بیشتر نیروی کار واحدهای تولیدکننده آلومینیوم در ایران است. واحدهای تولیدکننده آلومینیوم در ایران، علاوه بر صادرات شمش ارزان‌تر، آلومینا و دیگر مواد را گران‌‌تر از رقبای جهانی تامین می‌کنند.
در ماه مارس سال ۲۰۲۲ و همزمان با تحولات اوکراین و روسیه قیمت شمش آلومینیوم به بالاترین میزان در ۳۴ سال گذشته (۳۹۸۰ دلار بر تن) رسید. از آن زمان قیمت شمش به دلیل نگرانی از شیوع دوباره کرونا روند کاهشی داشته است. محرک‌‌های اصلی قیمت آلومینیوم، افزایش هزینه‌های تامین انرژی و افزایش تقاضای جهانی آلومینیوم (به‌ویژه در چین) به شمار می‌‌رود. مهم‌ترین عوامل کاهنده قیمت آلومینیوم، احتمال تضعیف مجدد رشد اقتصاد جهانی، افزایش نرخ بهره و تورم به شمار می‌‌رود.
در مناطقی که منابع غنی آب و رودخانه‌های پرآب در دسترس است، انرژی الکتریکی برای صنایع آلومینیوم‌‌سازی از منابع هیدروالکتریک تامین می‌شود. در منطقه خاورمیانه به واسطه کمبود منابع آبی و فراوانی ذخایر گاز طبیعی، از گاز طبیعی جهت تولید انرژی الکتریکی استفاده می‌شود. کشورهای آسیایی، چین و استرالیا نیز به واسطه ذخایر بالای زغال‌‌سنگ و هزینه‌های پایین این منبع انرژی، در تولید برق صنعت آلومینیوم بیشتر از زغال‌‌سنگ بهره گرفته‌‌اند.
اگرچه زغال‌‌سنگ و انرژی هیدروالکتریک در سال‌های اخیر بیشترین سهم را در تولید برق مورد نیاز این صنعت داشته‌‌اند، مصرف آنها به ترتیب با نرخ ۶/ ۹ و ۵/ ۲ درصد، طی سه سال گذشته کاهش داشته است. مصرف گاز طبیعی در مقیاس جهانی با نرخ ۲۴/ ۵درصد طی سه سال گذشته افزایش یافته است.
در سال‌های اخیر، اقبال جهانی به تامین انرژی الکتریکی توسط نیروگاه‌های داخلی با هدف دستیابی به انرژی الکتریکی مطمئن و پایدار، با نرخ قابل توجهی افزایش یافته است. قطع انرژی برق مورد نیاز در واحدهای تولید آلومینیوم حتی در موارد کم و کوتاه‌مدت نیز دارای اثرات و خسارات زیادی بوده که تولیدکنندگان آلومینیوم را به سمت واحدهای تولید برق مطمئن هدایت کرده است. مصرف انرژی در تولید آلومینیوم اولیه به مراتب از تولید آلومینیوم ثانویه و تولید محصولات پایین‌دستی، بیشتر است. فرآیندهای پالایش بوکسیت و احیای آلومینا مصرف بیش از ۹۵ درصد انرژی کل زنجیره تولید آلومینیوم اولیه را به خود اختصاص داده است.
سهم مصرف برق زنجیره آلومینیوم در سال ۱۳۹۹ به کل مصرف برق صنعت کشور حدود ۶ درصد بوده و سهم مصرف برق زنجیره آلومینیوم سال ۱۳۹۹ به کل مصرف برق کشور حدود ۳/ ۲ درصد بوده است. در طرح جامع آلومینیوم با فرض احداث نیروگاه سیکل ترکیبی، میزان سرمایه‌‌گذاری لازم برای احداث نیروگاه برای افق سال ۱۴۰۹ چیزی حدود یک هزار و ۳۵۵ میلیون یورو برآورد شده، همچنین میزان مصرف گاز مورد نیاز نیروگاه برای افق ۱۴۰۹ نیز سه هزار و ۸۵۴ میلیون یورو در نظر گرفته شده است.
مهم‌ترین مشکلات تامین برق کشور شامل راندمان پایین و فرسودگی، کمبود سوخت گاز و آب مورد نیاز نیروگاه‌های کشور و همچنین اتلاف شبکه برق کشور است.صنعت (با سهم ۳۶ درصد) مهم‌ترین مصرف‌کننده برق کشور محسوب می‌شود. همچنین زنجیره آلومینیوم کشور بیش از ۶ درصد سهم مصرف برق گروه صنعت را در اختیار دارد. برنامه توسعه در بخش نیروگاهی در صنعت آلومینیوم چیزی حدود ۲۲۰۰ مگاوات در نظر گرفته شده است که در صورت احداث واحد نیروگاهی توافق شده، بخش مهمی از نیاز این صنعت تامین خواهد شد.
ظرفیت تولیدی محصولات آلومینیومی در سطح کشور
براساس آمارهای منتشر شده از سوی وزارت صمت میزان ظرفیت تولید محصولات آلومینیومی در سطح کشور به تفکیک مشخص شده است که طبق این مطالعات استان مرکزی با محوریت شهر اراک و نیز شهرهای زرندیه، ساوه و شازند با بیش از ۱۱۴ واحد صنعتی با ظرفیت بالغ بر ۳۳۹ هزار تن، قابلیت تولید بیش از ۳۲ درصد محصولات آلومینیومی در سطح کشور را به خود اختصاص داده است. در کل کشور، پروفیل با ظرفیت تولید ۳۷۸ هزار تن و سیم با توان تولید ۳۶۷هزار تن به ترتیب با ۳۶ و ۳۵ درصد بیشترین سهم از تولید محصولات آلومینیومی را دارند. همچنین بخش عمده ظرفیت تولید پروفیل در کل کشور متعلق به استان مرکزی است که ۶۱ درصد کل محصولات استان را شامل می‌شود. پس از استان مرکزی که با ۴۰ درصد بیشترین ظرفیت تولید محصولات را در اختیار دارد، استان قزوین ۱۳ درصد و استان‌های فارس و خوزستان هر کدام ۹ درصد از کل تولیدات کشور را به خود اختصاص می‌دهند.
