شروع دوران جدید
مقامات تحت حمایت مسکو در چهار منطقه شرق و جنوب‌شرق اوکراین که به تصرف روسیه درآمده است، بر سر الحاق این مناطق به روسیه همه‌پرسی برگزار کرده‌اند. کشورهای غربی که از اوکراین حمایت می‌کنند، اعلام کرده‌اند که نتیجه همه‌پرسی‌های ساختگی را به رسمیت نمی‌شناسند. همچنین ارتش روسیه بر این مناطق کنترل کامل ندارد؛ اما مسکو بدون‌شک از این همه‌پرسی‌ها برای الحاق رسمی مناطق یادشده به خاک روسیه استفاده خواهد کرد. برخی کارشناسان نگران این موضوع هستند که اگر روسیه آن مناطق را به خاک خود الحاق کند، آنگاه مسکو هرگونه تلاش اوکراین برای بازپس‌‌‌گیری آن مناطق را جنگ علیه سرزمین روسیه محسوب خواهد کرد. به این ترتیب، اکنون سوال اصلی این است که پوتین، دقیقا چه چیزی را تهدید علیه تمامیت ارضی روسیه تلقی می‌کند و اینکه او واقعا از سلاح هستهای برای دفاع از تمامیت ارضی روسیه استفاده خواهد کرد یا خیر.
مسلما فقط شخص پوتین پاسخ این سوالات را میداند؛ اما در مطلب حاضر، پرسش‌هایی درباره موضوع یادشده از آندری باکلیتسکی، محقق ارشد سلاح‌‌‌های کشتار جمعی در موسسه تحقیقات خلع‌سلاح سازمان ملل پرسیده‌‌‌ایم تا از دکترین نظامی روسیه، وضعیت زرادخانه هستهای این کشور و تهدیدهای پوتین درک بهتری پیدا کنیم. او می‌گوید: «تهدید به استفاده از سلاح هستهای، نه استفاده عملی از آن، قدرتمندترین ابزاری است که کشورهای دارای این سلاح‌‌‌ها در اختیار دارند. سلاح‌‌‌های هستهای دارای ویژگی عجیبی هستند؛ به این معنا که اگر از آنها استفاده شود، دنیا به پایان می‌رسد؛ اما تصور کنید از یکی از آنها (مثلا از سلاح هستهای تاکتیکی) در اوکراین استفاده کنید و تغییری در صحنه جنگ رخ ندهد. در این حالت چه میزان زیان کرده‌اید؟ در این صورت، دیگر کشوری با قدرت نابود کردن جهان نیستید که همه باید جلوی شما کرنش کنند، بلکه صرفا کشوری با بمب‌های بزرگ هستید که می‌‌‌توانند منفجر شود.»
در ادامه به پاسخ‌های باکلیتسکی به چند سوال مهم اشاره شده است. از وی سوال شد که دکترین هستهای روسیه به‌طور سنتی چه بوده است؟ روسیه دارای دکترین هستهای مشخص نیست. برخلاف آمریکا، در روسیه چیزی به نام «دکترین هستهای» وجود ندارد، بلکه تنها دکترین نظامی وجود دارد که شامل نیروهای زمینی، دریایی و... است و چند پاراگراف درباره سلاح هستهای در آن وجود دارد. آنچه ما از دکترین هستهای روسیه می‌دانیم، از نوشته‌های کوتاه نشات گرفته است که این نوشته‌ها هم به‌ندرت به‌روز می‌شوند. آخرین باری که روسیه دکترین هستهای منتشر کرد، سال ۲۰۱۴ یعنی تقریبا یک‌دهه پیش بود. قبل از آن، در سال ۲۰۱۰ و قبل از آن سال ۲۰۰۰، چنین دکترینی منتشر شده بود. در تازه‌‌‌ترین دکترین نظامی روسیه، نقش سلاح هستهای در استراتژی نظامی این کشور کاهش یافت؛ البته تغییری در شرایط استفاده از سلاح هستهای به وجود نیامد.
در مجموع، در سه‌حالت از این سلاح‌‌‌ها استفاده می‌شود: حمله به روسیه با سلاح‌‌‌های کشتار جمعی یا سلاح هستهای که روسیه مقابله به مثل می‌کند؛ حمله به هم‌پیمان‌های روسیه با سلاح هستهای یا سلاح کشتار جمعی و حمله متعارف به روسیه هنگامی که موجودیت سیستم مورد تهدید قرار می‌گیرد؛ برای مثال، اگر تانک‌های دشمن وارد مسکو شوند، روسیه استفاده از سلاح هستهای را بررسی خواهد کرد. تصمیم نهایی استفاده از سلاح هستهای بر عهده رئیسجمهور است. آن سه‌موقعیت صرفا شرایطی هستند که خطوط قرمز را بیان می‌کنند. آنها به دنیا می‌گویند، اگر نمی‌خواهید هدف حمله اتمی قرار بگیرید، از این خطوط عبور نکنید. اما در دکترین نظامی سال ۲۰۱۴ برای نخستین‌بار روسیه اعلام کرد که دارای بازدارندگی هستهای و بازدارندگی غیرهسته‌ای است و منظور از آن، تقویت توان متعارف نظامی بود. اما در سال‌های اخیر، شرایطی که در آن روسیه ممکن است به استفاده از سلاح هستهای فکر کند، تعمیم یافته است. البته آنها دکترین‌های نظامی جدید نیستند.
سوال بعدی این است که نظر شما درباره سخنرانی هفته قبل پوتین چیست؟ پوتین در سخنان خود گفت که از تمامیت ارضی روسیه با سلاح‌‌‌های هستهای دفاع خواهد کرد. می‌‌‌توانید این گفته را به این شکل تفسیر کنید که اگر موجودیت سیستم مورد تهدید قرار گیرد، از سلاح هستهای استفاده می‌شود؛ یعنی یکی از همان سه‌شرطی که در بالا به آن اشاره شد. اما در دنیای واقعی بعید است روزی برسد که تانک‌های ناتو وارد مسکو شوند؛ بنابراین سناریوهای معدودی وجود دارد که با تحقق آنها مسکو به استفاده از سلاح هستهای فکر می‌کند. اما اگر بخشی از خاک روسیه یا مناطقی که روسیه آنها را خاک خود میداند تهدید شود، آیا مسکو از سلاح هستهای استفاده خواهد کرد؟ احتمال اینکه چنین اتفاقی برای روسیه رخ دهد، افزایش یافته؛ زیرا در چهار منطقه در شرق و جنوب شرق اوکراین، همه‌پرسی برگزار شده و هدف از این همه‌پرسی‌ها، الحاق مناطق یادشده به خاک روسیه است.
پوتین در سخنان خود گفت که همه‌پرسی را زیر نظر دارد و اگر بخواهند به روسیه ملحق شوند، درخواستشان پذیرفته می‌شود؛ این یعنی مرزهای روسیه حداقل از نظر کرملین تغییر می‌کند. حال این سوال پیش می‌آید که آیا این مناطق زیر چتر حفاظت هستهای کرملین قرار می‌گیرند یا خیر. در سخنان پوتین، جمله‌ای که نشان دهد پاسخ این سوال منفی است، نبود. در حال حاضر، تنها احتمال واقعی تهدید برای تمامیت ارضی روسیه از اوکراین نشات می‌گیرد.
پرسش بعدی این است که حالا پس از سخنرانی پوتین، احتمال وقوع جنگ هستهای چقدر است؟ از نظر من، احتمال وقوع چنین جنگی همچنان بسیار کم است. از سال ۱۹۴۵ تاکنون از سلاح هستهای استفاده نشده و این امر عللی دارد. یکی از این علل آن است که استفاده از چنین سلاح‌هایی به نفع استفاده‌کننده نیست. همچنین خطر شدت‌یافتن تنش و انجام اقدامات تلافی‌‌‌جویانه از سوی دیگر قدرت‌های هستهای وجود دارد و این اقدام اثرات منفی زیست‌محیطی خواهد داشت.
