آمارها نشان‌دهنده دوبرابر شدن مبادلات تجاری ایران و آسیای‌مرکزی است
بهار تجارت با مرکز آسیا
همین مساله در کنار عضویت همزمان ایران و کشورهای آسیای‌مرکزی در پیمان شانگهای و سازمان همکاری‌های اقتصادی، بستر لازم برای حضور بیشتر ایران در بازار این منطقه را فراهم کرده‌است. به دلیل اهمیت رابطه با این منطقه در نقشه جدید تجارت ایران، معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران، در یک گزارش پژوهشی، تغییرات در تجارت ایران با کشورهای آسیای‌مرکزی را مورد تحلیل قرار داده‌است. بر اساس آمارهای این گزارش، پس از کاهش قابل‌توجه مبادلات تجاری ایران با این کشورها در زمان همهگیری بیماری کرونا، میزان تجارت ایران با آسیای‌میانه بار دیگر افزایش‌یافته و با شیب آرامی در حال رشد است.
نمای کلی تجارت ایران با آسیای‌مرکزی
بر اساس داده‌های مرکز تجارت بین‌المللی (ITC)، روند کاهشی تجارت کالایی ایران با منطقه آسیای‌مرکزی از سال۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰، در سال۲۰۲۱ (پس از فروکش‌کردن همهگیری کووید-۱۹) متوقف‌شده و تجارت با این کشورها با سرعت زیادی افزایش‌یافته و از ۶۸۹میلیون دلار در سال۲۰۲۰، به ۱.۴میلیارد دلار در سال۲۰۲۱ رسیده‌است. این روند در سال۲۰۲۲ نیز با سرعت کمتری ادامه یافته و در این سال‌کل تجارت ایران با منطقه آسیای‌مرکزی حدود ۱.۵میلیارد دلار بوده که تنها سهم یک‌درصدی از کل ارزش تجارت ایران در این سال را تشکیل می‌دهد. از کل ارزش تجارت کالایی ایران به این منطقه، ۷۷درصد متعلق به صادرات، معادل ۱.۱میلیارد دلار بوده و مابقی، معادل ۳۳۹میلیون دلار را واردات تشکیل داده‌است. ارزش تجارت ایران با کشورهای منطقه آسیای‌مرکزی در سال۲۰۲۲ با افزایش حدود ۸درصدی نسبت به سال۲۰۲۱ همراه بوده که مشارکت واردات در این افزایش حدود ۵.۱واحد درصد بوده‌است. درواقع دلیل اصلی رشد مذکور افزایش ۲۶درصدی واردات از این منطقه در مقابل افزایش تنها ۳درصدی صادرات بوده‌است. شایان ذکر است، درمیان کشورهای منطقه آسیای‌مرکزی نیز افزایش ۸۹درصدی و ۱۰۶درصدی واردات ایران از دو کشور قزاقستان و تاجیکستان عامل اصلی افزایش واردات از این گروه کشورها در سال۲۰۲۲ بوده‌است.
تراز تجاری ایران با ۵ کشور منطقه آسیای‌مرکزی طی سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۲ همواره به نفع ایران بوده و در سال۲۰۲۱ به بیشترین میزان خود طی مدت مذکور (۸۲۶میلیارد دلار) رسیده‌است. در سال۲۰۲۲ نیز مازاد تراز تجاری ایران با منطقه آسیای‌مرکزی حدود ۳۰میلیون دلار کاهش‌یافته و به ۷۹۶میلیون دلار رسیده‌است.
تجارت نوسانی با ازبکستان
روند تجارت ایران با ازبکستان طی سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۲ نشان می‌دهد که تجارت با این کشور همواره با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده‌است. طی ۵ سال‌منتهی به سال۲۰۲۲، تجارت با این کشور در سال۲۰۲۱ به اوج خود رسیده و بالغ بر ۵۱۷میلیون دلار بوده و پس از آن در سال۲۰۲۲ مجددا کاهش‌یافته (حدود ۲۹درصد) و به ۳۶۶میلیون دلار رسیده‌است. عامل اصلی کاهش تجارت با این کشور مشارکت منفی ۲۱ واحد‌درصدی صادرات به این کشور بوده‌است. دلیل اصلی کاهش صادرات ایران به ازبکستان در سال۲۰۲۲ را می‌توان کاهش ۷۴درصدی و ۸۸درصدی «میله ساخته‌شده از آهن و فولاد» و «تخته ساخته‌شده از خرده‌چوب» دانست. واردات ایران از ازبکستان نیز در سال۲۰۲۲ با کاهش ۳۴درصدی همراه بوده‌است. تراز تجاری ایران با ازبکستان طی ۵ سال‌مورد بررسی در این گزارش همواره به نفع ایران مثبت بوده‌است. در سال۲۰۲۲ تراز تجاری ایران و ازبکستان حدود ۲۱۶میلیون دلار بوده که کاهش حدود ۷۲میلیون دلاری در مقایسه با سال۲۰۲۱ را تجربه کرده‌است.
بهار تجارت با تاجیک‌‌‌‌‌ها
ارزش تجارت ایران با تاجیکستان در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ با سرعت زیادی افزایش‌یافته به‌طوری‌که از حدود ۲۴میلیون دلار در سال۲۰۲۰ به حدود ۱۳۱میلیون دلار در سال۲۰۲۱ (افزایش حدود ۶ برابری نسبت به ۲۰۲۰) و ۲۳۲میلیون دلار در سال۲۰۲۲ (افزایش ۷۸درصدی نسبت به سال۲۰۲۱) رسیده‌است. علت اصلی افزایش تجارت با تاجیکستان در سال۲۰۲۲ افزایش ۶۵درصدی صادرات با مشارکت ۴۶ واحد‌درصدی از کل افزایش تجارت با این کشور است. آمارها نشان می‌دهد که بخش عمده رشد تجارت ایران و تاجیکستان مربوط به صادرات محصولات کشاورزی است. همچنین طی بازه مورد بررسی تراز تجاری ایران با تاجیکستان همواره به نفع ایران مثبت بوده و در سال۲۰۲۲ با رقم حدود ۶۹میلیون دلار به بیشترین میزان خود رسیده‌است.
بازسازی روابط تجاری با ترکمنستان
روند تجارت کالایی ایران و ترکمنستان طی سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۲ نشان می‌دهد که تجارت با این کشور از سال۲۰۲۱ با شیب زیادی افزایش‌یافته و سطح مبادلات تجاری با این کشور به سطح بالاتری از سال۲۰۱۸ افزایش‌یافته و به حدود ۴۶۳میلیون دلار رسیده‌است. ارزش تجارت با ترکمنستان در سال۲۰۲۲ نسبت به سال۲۰۲۱ افزایش ۲۶درصدی را تجربه‌کرده که ناشی از افزایش ۳۰درصدی صادرات در مقابل کاهش ۱۵درصدی واردات طی بازه مورد بررسی بوده‌است. درمیان اقلام صادراتی ایران به ترکمنستان در سال۲۰۲۲، افزایش ۶۵درصدی و ۹۵۳درصدی «لوله‌‌‌‌‌ها و پروفیل‌‌‌‌‌های توخالی» و «پلی‌اتیلن با چگالی ۹۴درصد و بیشتر» نقش قابل‌توجهی در رشد صادرات ایران به این کشور داشته‌است.
واردات استراتژیک از قزاقستان
روند تجارت ایران با قزاقستان همانند دو کشور تاجیکستان و ترکمنستان طی ۵ سال‌منتهی به سال۲۰۲۲، از سال۲۰۲۱ با افزایش همراه بوده و به بیشترین سطح خود در سال۲۰۲۲ رسیده‌است. ارزش تجارت ایران و قزاقستان در این سال‌حدود ۳۳۵میلیون دلار بوده که افزایش ۲۶درصدی نسبت به سال‌قبل را تجربه کرده‌است. برخلاف دیگر کشورهای منطقه، افزایش تجارت ایران و قزاقستان از محل افزایش واردات بوده‌است. واردات ایران از قزاقستان طی مدت مذکور حدود ۸۹درصد رشد کرده و در مقابل صادرات به این کشور تنها با افزایش حدود ۰.۵درصدی همراه بوده‌است. آمارها نشان می‌دهد که بیش از ۹۰درصد از افزایش ۸۹درصدی واردات ایران از قزاقستان مربوط به واردات گروه کالایی «سایر مخلوط‌های گندم غیر‌مذکور در جای دیگر» است.
تجارت محدود با قرقیزستان
تجارت ایران با قرقیزستان نیز همانند ازبکستان طی ۵سال منتهی به سال۲۰۲۲ با نوساناتی همراه بوده‌است. ارزش تجارت ایران با این کشور در سال۲۰۲۲ حدود ۷۷میلیون دلار بوده که در مقایسه با سال۲۰۲۱ حدود ۶درصد کاهش یافته‌است. دلیل کاهش تجارت ایران با قرقیزستان را می‌توان کاهش حدود ۱۱درصدی ارزش صادرات ایران به این کشور عنوان کرد، در مقابل طی مدت مذکور واردات ایران از قرقیزستان بیش از دوبرابر شده‌است. کاهش ۳۴درصدی صادرات پسته، یکی از دلایل اصلی افت صادرات ایران به قزاقستان در سال۲۰۲۲ بوده‌است، اگرچه تراز تجاری ایران و قرقیزستان طی بازه مورد بررسی همواره به نفع ایران مثبت بوده‌است اما به دلیل رشد واردات از این کشور در سال۲۰۲۲ از آن کاسته شده و در این سال‌تنها ۶۴میلیون دلار به نفع ایران بوده که کاهش ۱۶درصدی نسبت به سال۲۰۲۱را نشان می‌دهد.
ترکیب تجارت ایران و آسیای‌مرکزی
آمارها نشان می‌دهد که ۲۷.۱درصد صادرات ایران به کشورهای آسیای‌مرکزی در سال۲۰۲۲ مربوط به ۵ گروه کالایی است. در این سال‌ایران ۱۱۱میلیون دلار «سایر میله‌ها از آهن یا از فولادهای غیر‌ممزوج دارای دندانه، برآمدگی و گودی» به کشورهای آسیای‌مرکزی صادر کرده که معادل ۹.۸درصد از مجموع صادرات ایران به این منطقه است. همچنین ایران ۵۶.۳میلیون دلار «پلی‌اتیلن با چگالی ۹۴ و بیشتر» و ۵۴.۲میلیون دلار «میوه‌های سخت‌پوست» به این منطقه صادرات داشته‌است. «پلی‌اتیلن با چگالی ۹۴ و کمتر» و خرما دیگر محصولات صادراتی مهم ایران به این منطقه هستند. در سال۲۰۲۲، ایران ۵۲.۴میلیون دلار پلی‌اتیلن و ۳۲.۵میلیون دلار خرما به این منطقه صادر کرده‌است. در مقابل عمده واردات ایران از منطقه آسیای‌میانه را محصولات کشاورزی تشکیل می‌دهد. در سال۲۰۲۲، ایران ۱۲۱.۳میلیون دلار پنبه حلاجی‌نشده از آسیای‌مرکزی وارد کرده که نزدیک به ۳۶درصد از واردات کشور از این منطقه را تشکیل می‌دهد. همچنین واردات ۱۰۶.۸میلیون دلاری «سایر مخلوط‌های گندم»، ۳۱.۵درصد و واردات نخ پنبه و جو به ترتیب ۷ و ۴.۶درصد از مجوع واردات ایران از آسیای‌مرکزی را شامل می‌شود. در نهایت می‌توان گفت که آسیای‌مرکزی می‌تواند به‌عنوان یک منطقه جذاب برای توسعه‌تجارت ایران مورد‌توجه قرار گیرد. به دلیل نزدیکی فرهنگی ایران به کشورهای این منطقه، بستر لازم برای صادرات به این کشورها فراهم است. همچنین ایران می‌تواند با واردات مواد غذایی از کشورهای این منطقه بخشی از امنیت غذایی کشور را از این طریق تامین کند. به‌نظر می‌رسد دولت پیشرفت قابل‌قبولی در توسعه روابط با این کشورها داشته‌است و ادامه این روند می‌تواند باعث شود که ایران نقش پررنگ‌تری در بازار جذاب و روبه‌رشد منطقه آسیای‌مرکزی ایفا کند.
