بررسی کارنامه عملکرد یکساله وزارت ارتباطات
کام تلخ کاربران اینترنت
وزارت ارتباطات روز چهارشنبه با انتشار گزارشی، به بررسی دستاوردهای وزیر ارتباطات طی یک سال تصدی این وزارتخانه پرداخت. در این گزارش به موضوعاتی مانند بهبود کیفیت اینترنت، رونق اقتصاد فضای مجازی، رایگان کردن اینترنت برای اقشار آسیب‌‌پذیر و سالمسازی فضای مجازی به‌عنوان نقاط قوت فعالیت‌‌های وزارت ارتباطات در یک سال گذشته اشاره شده است.
این در حالی است که تجربه کاربران از آنچه دراین مدت بر فضای مجازی و اینترنت کشور گذشته، کاملا متفاوت است و توصیف آنها از دستاوردهای وزیر در این یک سال، بیشتر به افت قابل توجه کیفیت اینترنت، افزایش محدودیت و اختلال، وعده‌های بی‌‌نتیجه و آسیب قابل‌‌توجهی معطوف می‌‌شود که در این مدت به واسطه دشواری دسترسی کاربران به اینترنت، به کسب‌‌وکارهای موجود بر بستر اینترنت تحمیل شده است. حمایت ضمنی وزیر از طرح صیانت، فعال‌‌سازی قفل کودک روی جست‌وجوگر گوگل، ایجاد متدهای جدید برای فیلترینگ محتوا و البته اعمال محدودیت‌‌های تازه برای دسترسی به شبکه‌های اجتماعی - خصوصا تلگرام- مواردی هستند که بیشترین و جدی‌‌ترین انتقادات کاربران ایرانی در یک سال گذشته را برانگیخته‌‌اند. این در حالی است که عیسی زارعپور از آغاز تصدی این وزارتخانه، با انتخاب شعار «طعم شیرین فناوری» تلویحا اعلام کرده بود که قصد دارد بهبود قابل‌‌توجهی در کیفیت ارتباطات کشور و دسترسی مردم ایجاد کند.
اینترنت؛ گران و بی‌‌کیفیت
بی‌‌راه نیست اگر سرعت و کیفیت دسترسی‌‌های ارتباطی خصوصا اینترنت را یکی از اصلی‌‌ترین معیارهای سنجش عملکرد وزارت ارتباطات بدانیم. در گزارش وزارت ارتباطات به داده‌های ارائه‌شده از سوی «اسپیدتست» استناد شده که مرجعی جهانی برای سنجش سرعت اینترنت است. در این گزارش آمده است که در ۹ ماه گذشته، سرعت اینترنت ثابت و همراه با بهبود همراه بوده است. طبق این آمار، میانه سرعت اینترنت موبایل از ۸/ ۲۱مگابیت‌‌برثانیه در شهریور۱۴۰۰ به ۲۷مگابیت‌‌برثانیه در تیر ماه۱۴۰۱ رسیده و افزایشی ۲۲درصدی را تجربه کرده است. همچنین میانه‌‌ی سرعت اینترنت ثابت از ۲۸/ ۹ مگابیت بر ثانیه در شهریور ماه ۱۴۰۰ به ۲/ ۱۰در تیرماه۱۴۰۱ رسیده که نشان‌دهنده افزایش حدودا ۱۰درصدی سرعت اینترنت ثابت است. وزارت ارتباطات این تغییرات را نتیجه توسعه پروژه مهم فیبررسانی به منازل کسب‌‌وکارها، عملیاتی کردن بهره‌‌برداری از باند فرکانسی ۲۳۰۰مگاهرتز و تنوع بخشیدن به مسیرهای تامین اینترنت کشور برای کاهش قطعی‌‌ها دانسته و بار دیگر بر تحقق وعده ایجاد ۲۰میلیون پورت در سه سال پیش‌‌رو تاکید کرده است.
با این حال تجربه کاربران ایرانی در این نزدیک به یک سال، از فعالیت در فضای مجازی و استفاده از اینترنت، تا حد زیادی با روایت وزیر متفاوت است. اگرچه ممکن است اعداد ارائه‌شده در سایت اسپیدتست از افزایش سرعت اینترنت حکایت کنند، اما حقیقت آن است که وجود اختلالات گسترده‌‌ای که گفته می‌‌شود بخشی از آن غیرطبیعی و احتمالا عمدی است، کار با اینترنت را برای کاربران ایرانی فرساینده کرده است. البته خود وزیر ارتباطات نیز اخیرا به‌صورت تلویحی تاکید کرده است که برخی اختلال‌‌های غیرطبیعی نیز بر شبکه مشاهده می‌‌شود و وعده داد که با مسببان این اختلال‌‌ها برخورد خواهد شد؛ زارعپور اما از اینکه ریشه این اختلال‌‌های غیرطبیعی از کجا ناشی می‌‌شود، صحبتی نکرده است.
هفته گذشته، یک کارشناس امنیت و شبکه در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» از مشاهده برخی فعالیت‌‌های مشکوک که می‌‌تواند باعث اختلال در دسترسی کاربران به اینترنت شود، خبر داد. سعید سوزنگر در این گفت‌وگو تاکید کرد که مشاهدات نشان می‌‌دهد اختلالات اخیر، نمود تازه‌‌ای از اعمال فیلترینگ محتوایی هستند و کاربران مدت‌هاست که به جای مشاهده صفحه «پیوندها» (صفحه‌‌ای که در زمان مواجهه با یک محتوای فیلتر شده به نمایش درمی‌‌آمد) با طولانی شدن قابل توجه زمان بارگذاری صفحه یا انواع خطاهای رایج در دسترسی مواجه می‌‌شوند. اواخر هفته گذشته نیز «آرین اقبال»، از کارشناسان حوزه فناوری اطلاعات در گفت‌وگوی خود با سایت خبری «انتخاب» تاکید کرد که اختلالاتی که کاربران در شبکه مشاهده می‌‌کنند، عمدی است و ربطی به سرعت اینترنت و مشکلات زیرساختی ندارد؛ زیرا چنانچه مشکل از سرعت اینترنت بود، کل پهنای باند کشور افت می‌‌کرد؛ درحالی‌که مدت‌هاست تنها برخی پلتفرم‌‌ها یا سایتهای خاص با مشکل در دسترسی مواجه هستند. وی در بخشی از گفته‌های خود تاکید کرد که مستندات نشان می‌‌دهد سیستم پیچیده‌‌ای برای فیلتر محتوا روی شبکه اینترنت پیاده‌‌سازی شده است که رفتاری شبیه سیستم فیلترینگ چین دارد و به نظر می‌‌رسد از فناوری‌‌های محدودساز این کشور برای کنترل شبکه استفاده شده است.
بروز اختلالات جدی در دسترسی‌‌های اینترنتی درحالی اتفاق افتاده است که تنها چند ماه پس از آغاز به کار زارعپور در این وزارتخانه، قیمت اینترنت افزایش قابل توجهی یافت و بسیاری از بسته‌های اینترنتی پرحجم و به صرفه، از گزینه‌های قابل خرید برای کاربران حذف شدند. برآورد رگولاتوری از میزان این افزایش قیمت اینترنت، چیزی در حدود ۶۰درصد بود. اگرچه تصمیم وزارت ارتباطات در صدور اجازه برای افزایش قیمت از سوی سرویس‌دهندگان اینترنتی با انتقادات گسترده کاربران همراه شد، اما اعلام شد که این امر برای توسعه شبکه زیرساختی و بهبود کیفیت اینترنت ضروری است و باید انجام شود. در نهایت، نتیجه فعالیت یکساله زارعپور این بود که در این مدت کاربران برای دسترسی به اینترنتی بی‌‌کیفیت، ناچار شدند قیمت بالاتری هم بپردازند.
مانع‌‌سازی در مسیر کسب‌‌وکارهای مجازی
اگرچه عیسی زارعپور، وزیر ارتباطات دولت سیزدهم در گزارش عملکرد یکساله خود، بر موضوع «رونق اقتصاد فضای مجازی» و «بسترسازی برای توسعه اقتصاد دیجیتال و فناوری‌‌های نوین» تاکید کرده است، اما واقعیت چیز دیگری است. مدت‌هاست که کارشناسان اقتصادی بر اهمیت شبکه اجتماعی اینستاگرام، به‌عنوان تنها پلتفرم اجتماعی برای میزبانی کسب‌‌وکارهای کوچک و خانگی تاکید دارند که هنوز داغ فیلترینگ را بر پیشانی ندارد و حتی آن را یکی از ارکان مهم برای توسعه تجارت الکترونیک در کشور به حساب می‌‌آورند؛ اما در عین حال این شبکه اجتماعی، یکی از پراختلال‌‌ترین پلتفرم‌های یک سال اخیر بوده است. طبق گزارشی که اخیرا تکراسا از جایگاه اقتصادی اینستاگرام منتشر کرد، حجم مبادلات مالی ایرانیان بر بستر این پلتفرم در سال۱۴۰۰ چیزی بین ۱۸ تا ۳۲هزار میلیارد تومان برآورد شده است. طبق این گزارش، بیش از ۴۱۵هزار فروشگاه در اینستاگرام فعالند و عموما هر یک از این فروشگاه‌ها منبع ارتزاق یک تا چند ده خانواده است. مرکز آمار نیز در آخرین گزارشی که از رفتار ایرانیان در شبکه‌های اجتماعی منتشر کرده بود، بر اهمیت این پلتفرم در فضای تجارت الکترونیک کشور تاکید و اظهار کرد که ۸۳درصد درآمدهای فعال در این حوزه، به شبکه اجتماعی اینستاگرام وابسته است. با اینحال گزارش شرکت «آروان» از وضعیت اینترنت کشور طی یک سال اخیر نشان می‌‌دهد اینستاگرام پراختلال‌‌ترین اپلیکیشن ایران در سال۱۴۰۰ بوده است و ۶۷درصد اختلالاتی که در سایتهای پایش‌شده توسط آروان به ثبت رسیده، مربوط به اینستاگرام بوده است. کلاب‌هاوس و گیت‌‌هاب به ترتیب با ۱۰ و ۹درصد در رده‌های دوم و سوم قرار داشتند که مشاهده می‌‌شود درصد اختلال آنها به طرز چشمگیری کمتر از اینستاگرام است.
مشاهده می‌‌شود که در هفته‌های اخیر اختلال‌‌های موجود در این پلتفرم مهم اجتماعی و البته اقتصادی، تشدید شده است و کاربران زیادی اظهار کردند که دسترسی آنها بسیار کند شده است یا بدون فیلترشکن امکان مشاهده صفحات و پست‌‌ها را ندارند. در نهایت، فشار کاربران در شبکه‌های اجتماعی مختلف، وزیر را وادار به واکنش و ارائه توضیح کرد. وی در این خصوص اعلام کرد که اختلال ایجادشده در شبکه اجتماعی اینستاگرام ناشی از یک مشکل فنی بوده است. وی افزود که روز دوشنبه درمسیر تامین ترافیک بعضی از پلتفرم‌های خارجی مشکلی به وجود آمده بود که چند ساعته هم حل شد و شرکت زیرساخت هم اطلاعیه‌ای در این خصوص داده بود. با اینحال بعضی از کاربران هنوز این کندی و اختلال را به شکل هر روزه تجربه می‌‌کنند.
ارائه اینترنت امن
«سالمسازی فضای مجازی»، بخش دیگری از تمرکز گزارش عملکرد یکساله وزیر ارتباطات بوده است. وزارت ارتباطات در این بخش از گزارش، از راهاندازی اینترنت امن برای کودکان و نوجوانان، سالمسازی خروجی موتورهای جست‌وجو و سالمسازی فضای مجازی در سطح شبکه به‌عنوان شماری از مهم‌ترین اقدامات خود برای ایمن‌‌سازی فضای اینترنت اشاره کرده است. این درحالی است که روی دیگر سکه اینترنت ایمن در دولت سیزدهم، حمایت جدی وزیر ارتباطات آن از طرح صیانت و اعمال قفل کودک روی موتورهای جست‌وجو بود که به عبارتی با اجرای آن، تمام کاربران اینترنت کشور، «کودک» و «فاقد قدرت تمیز» انگاشته شدند. این طرح که در واقع عمومی‌‌سازی یکی از قابلیت‌‌های عمومی گوگل، برای نظارت بیشتر والدین بر کودکان است و به‌صورت اختیاری می‌‌توان آن را روی گوشی کودک فعال کرد، به صورت اجباری برای طیف گسترده‌‌ای از کاربران کشور فعال شد و امکان غیرفعال کردن آن نیز وجود نداشت.
در مدتی که گروهی از نمایندگان مجلس، به‌ویژه کمیسیون فرهنگی، بر پیشبرد طرح معروف به صیانت مصر بودند، زارعپور، وزیر ارتباطات که قاعدتا باید مدافع دسترسی داشتن به یک ارتباطات جهانی، آزاد و باکیفیت باشد، در مقابل اظهارات مدافعان صیانت یا سکوت کرد یا به دفاع از این طرح محدودکننده پرداخت. درحالی‌که کارشناسان و فعالان اکوسیستم فناوری کشور، بارها نسبت به تاثیرات منفی تصویب طرح صیانت بر فضای مجازی و اقتصاد این بخش تاکید کردند، اما زارعپور اجرای آن را نیازِ فضای مجازی کشور دانست و حمایت تلویحی خود را از آن اعلام کرد.
در مجموع نتیجه تمام محدودیتهایی که این مدت بر فضای مجازی کشور اعمال شد، ترغیب هرچه بیشتر کاربران به استفاده از فیلترشکن و VPN برای دور زدن این محدودیت‌‌ها بوده است؛ تا جایی که اکنون این ابزار‌‌ها روی گوشی هر ایرانی، از کودک تا بزرگسال وجود دارد و همین امر، علاوه بر ایجاد آسیب‌‌پذیری موبایل‌‌ها در برابر حملات بدافزاری، امکان دسترسی به محتوای نامناسب را بیش از پیش برای افراد به‌ویژه کودکان فراهم کرده است. گذشته از اینها، نصب این اپلیکیشن‌ها، ریسک قابل توجهی را برای امنیت اطلاعاتی کاربران ایجاد کرده است. به‌طوری‌که اکنون ایرانیان در ردیف‌های ابتدایی فهرست کشورهای با ریسک بالای آلودگی به بدافزار قرار دارند و اطلاعات کاربران با احتمال بیشتری در معرض هک، سرقت و جاسوسی اطلاعاتی قرار گرفته است. سیاستی که اگرچه با نام افزایش امنیت در حال اعمال بر شبکه است، اما نتیجه‌‌ای کاملا عکس داشته و تداوم آن آسیبی جدی برای فضای مجازی کشور به حساب می‌‌آید.
مواردی که در گزارش عملکرد یکساله وزیر ارتباطات آمده، به این چند مورد محدود نیست و بر اقداماتی که برای پیشبرد هرچه بیشتر پروژه دولت الکترونیک و ایجاد دولت هوشمند انجام شده نیز تاکید شده است (هرچند فعلا خروجی محسوسی از آن مشاهده نمی‌‌شود). رایگان کردن اینترنت برای اقشار آسیب‌‌پذیر، یکی از شعارهای رئیس دولت سیزدهم در زمان انتخابات بود که اجرای آن در ماه اخیر تا حد زیادی پیشرفت داشت و طبق آنچه در گزارش مذکور آمده، قرار است یک بسته اینترنت ۵۰گیگ برای یک‌سال برای سرپرست خانوارهای سه دهک پایین درآمدی در نظر گرفته شود. در این گزارش اعلام شده است که سامانه ثبت‌نام از افراد متقاضی در تیرماه راهاندازی شد و نزدیک به یک میلیون نفر سرپرست خانوار از مشمولان طرح ثبت‌نام شده‌اند که از اول مرداد ماه این بسته برایشان فعال شده است. البته اظهارات جدید معاون امور پستی، ارتباطی و فناوری اطلاعات رگولاتوری اندکی با این گفته متفاوت بوده است. در هفته اخیر مجید حقی در تشریح جزئیات طرح اینترنت اقشار کم‌درآمد اعلام کرد که « این بسته سالانه اینترنت ۴۰گیگابایتی است که ۳۰گیگابایت آن برای استفاده از سایتهای منتخب و ۱۰گیگابایت آن برای استفاده از اینترنت در نظر گرفته شده است و با هدف حمایت از اقشار کم‌‌برخوردار و در قالب مسوولیت اجتماعی اپراتور اجرایی می‌‌شود.»
در نهایت اگرچه وزارت ارتباطات از آغاز دولت جدید، شعار «طعم شیرین فناوری» را برای اهداف و برنامه‌هایش برگزید، اما با سیاست‌هایی که در این ماه‌ها بر فضای مجازی و اینترنت کشور اعمال کرد، تنها کام کاربران را تلخ کرده و احساس عقب بودن از روند پیشرفت فناوری را به آنها القا کرده است.
