جای خالی کارگزاران ثبت اختراع و هزینه‌های بلندمدت آن
سید کامران باقری کارگزار ثبت اختراع کسی است که وظیفه وی کمک به مخترعان و مالکان اختراع در شناسایی و حفاظت هر چه بهتر و ارزش‌آفرینی هر چه بیشتر از اختراع است. کارگزار ثبت اختراع باید همزمان به سه حوزه تخصصی فنی، حقوق مالکیت فکری و تجارت فناوری چیرگی داشته باشد. ۱) کارگزار ثبت اختراع باید به زبان مخترع که زبانی کاملا علمی و فنی است آشنا باشد و بتواند موضوع اختراع را با تمام جزئیاتش درک کند و تمایز آن را با پیشینه موجود که معمولا بسیار پیچیده و مبهم است شناسایی کند. اما پیشرفت شتابان علوم فناوری باعث شده که رسیدن به چنین شناختی از اختراع و ابعاد آن بدون تحصیلات دانشگاهی مرتبط در حوزه علمی و فنی اختراع در بیشتر حوزه‌های فنی ناممکن شود.
سید کامران باقری کارگزار ثبت اختراع کسی است که وظیفه وی کمک به مخترعان و مالکان اختراع در شناسایی و حفاظت هر چه بهتر و ارزش‌آفرینی هر چه بیشتر از اختراع است. کارگزار ثبت اختراع باید همزمان به سه حوزه تخصصی فنی، حقوق مالکیت فکری و تجارت فناوری چیرگی داشته باشد.
1) کارگزار ثبت اختراع باید به زبان مخترع که زبانی کاملا علمی و فنی است آشنا باشد و بتواند موضوع اختراع را با تمام جزئیاتش درک کند و تمایز آن را با پیشینه موجود که معمولا بسیار پیچیده و مبهم است شناسایی کند. اما پیشرفت شتابان علوم فناوری باعث شده که رسیدن به چنین شناختی از اختراع و ابعاد آن بدون تحصیلات دانشگاهی مرتبط در حوزه علمی و فنی اختراع در بیشتر حوزه‌های فنی ناممکن شود. برای نمونه پی بردن به تمایز یک ترکیب شیمیایی اختراعی با ترکیب دیگری که از عناصری مشابه در آن استفاده شده کاری نیست که به سادگی از کسی جز یک شیمیدان یا دست کم یک مهندس شیمی برآید. این پیچیدگی و نیاز تحصیلات مرتبط در زمینه‌هایی همچون زیست فناوری دوچندان است.
۲) اما کارگزار ثبت اختراع پس از شناخت فنی و علمی اختراع باید بتواند محدوده حفاظتی اختراع و اقدامات مرتبط با آن را به گونه‌ای طراحی کند که بیشترین ارزش‌افزایی بالفعل و بالقوه را برای مالک اختراع در پی‌بیاورد. اما این‌کار نیازمند تسلط حقوقی بر قوانین و رویه‌های ملی در زمینه ثبت اختراع و اجرای حقوق انحصاری مربوطه در دادگاه یا خارج از دادگاه است. بنابراین کارگزار ثبت اختراع باید بر سازوکارهای حقوق مالکیت فکری و قوانین مربوطه آشنایی کامل داشته باشد تا بتواند از عهده وظایف خود به خوبی برآید.
۳) اما هر اختراعی با هدف ارزش‌آفرینی حداکثری برای مالک آن ثبت می‌شود. اما ثبت اختراع، فرآیندی دشوار و بسیار پرهزینه است و مخترعان و شرکت‌ها به امید کسب منافع مالی بالفعل و بالقوه، وارد این فرآیند می‌شوند. این فرآیند که در بیشتر کشورها بیش از دو تا سه سال به درازا می‌انجامد، نیازمند تصمیم‌گیری‌هایی پیاپی و فراوان است و در تک‌تک این تصمیم‌گیری‌ها تحلیل هزینه- منفعت اقتصادی به شدت حاکم است.
گاهی در این تحلیل‌ها منافعی از جنس افزایش فروش و درآمد و گاهی منافع راهبردی مدنظر قرار می‌گیرند. اینجا است که شناخت سازوکارها و راهبردهای ارزش‌آفرینی از اختراع و توجه به ابعاد تجاری اختراع بسیار پررنگ می‌شود. لذا کارگزاران ثبت اختراع نه تنها باید حوزه اختراع و حقوق مربوطه را به خوبی بشناسند، بلکه خود نیز باید بر پیامدهای تجاری حاصل از گزینه های گوناگون اشراف داشته و بتوانند با تشریح آنها برای مخترعان و مالکان اختراع در تصمیم‌گیری‌های تجاری آنها مشارکت جدی داشته
باشند.
حضور کارگزاران ثبت اختراع در تمام حلقه‌های نظام ملی ثبت اختراع بسیار کلیدی است. مخترعان و شرکت‌ها باید قابلیت و لزوم ثبت اختراع خود را با مراجعه به کارگزاران ثبت اختراع دریابند. این کارگزاران هستند که باید متن دقیقی برای تقاضانامه اختراع و ادعانامه آن را تنظیم و به اداره ثبت اختراع ارائه کنند. ممیزان اداره ثبت اختراع که صحت ادعاهای به عمل آمده را می‌سنجند هم از جنس همین کارگزاران ثبت اختراع هستند. حتی در صورت دعوای حقوقی بر سر اختراع و نقض آن، همین کارگزاران باید پرونده را مقابل دادگاه برده و حتی جنس کار قضات مربوطه هم از همان جنس کارگزاران ثبت اختراع است. بنابراین نقش کارگزاران ثبت اختراع در نظام ملی ثبت اختراع همچون نقش پزشکان متخصص در نظام بهداشت و درمان کشور است. آیا می‌توان نظام ملی بهداشت و درمان را بدون حضور پزشکان متخصص تصور کرد؟ متاسفانه و در کمال شگفتی، تاکنون در کشور اقدامی برای آموزش و به‌کارگیری کارگزاران ثبت اختراع انجام نشده و حتی این حرفه به رسمیت شناخته نشده است.
ناگفته پیدا است که در غیاب این تخصص، هیچ‌کدام از ارکان نظام ثبت اختراع قوام و استحکام نخواهند یافت و نمی‌توان از آنها چشمداشتی جز عملکردی نامناسب و حداقلی داشت. متاسفانه احساس می‌شود که یکی از دلایل تاریخی این کاستی بزرگ در نظام ثبت اختراع، تمایل به حفظ انحصار دانش‌آموختگان رشته حقوق بر کل ابعاد نظام مالکیت فکری کشور است.
اما اکنون این پرسش مطرح می‌شود که شیوه آموزش و تربیت کارگزاران ثبت اختراع چگونه باید باشد و دیگر کشورها در این زمینه چگونه عمل می‌کنند؟ در پاسخ باید گفت که در دیگر کشورها، فارغ‌التحصیلان سطوح کارشناسی ارشد یا دکترای علوم و مهندسی در صورت تمایل به کار در این حوزه باید دوره‌های کارآموزی را در شرکت‌های کارگزاری ثبت اختراع بگذرانند.
پس از گذراندن حداقل دو تا سه سال کارآموزی عملی، آنها می‌توانند در امتحان خبرگی مربوطه (که معمولا توسط مرجع ملی ثبت اختراع برگزار می‌شود) شرکت کرده و در صورت موفقیت در آزمون‌های دشوار کتبی و شفاهی، پروانه کارگزاری اختراع در آن کشور را دریافت کنند. آنها در طول این کارآموزی نه تنها ابعاد حقوقی دنیای ثبت اختراع، بلکه زوایای تجاری آن را نیز تا اندازه زیادی می‌آموزند. این افراد حلقه واسط میان مخترعان و شرکت‌های صنعت با نظام ثبت اختراع هستند. جای خالی کارگزاران ثبت اختراع در نظام مالکیت فکری امروز ایران، هزینه‌های هنگفتی را به نظام ثبت اختراع و نظام ملی نوآوری کشور تحمیل کرده است. شرکت‌ها و مخترعان بدون شناخت از زوایای پیچیده کار به دنبال ثبت اختراع می‌روند، متون تقاضانامه اختراع به صورت غیر تخصصی و کاملا غیرحرفه‌ای تنظیم می‌شوند، اداره ثبت اختراع توان ممیزی تقاضانامه‌ها را ندارد و قضات مربوطه هم توان بررسی تخصصی و صدور رای دقیق را ندارند. به عبارت دیگر، در غیاب کارگزاران ثبت اختراع، تمام ارکان نظام ثبت اختراع دچار کاستی و سستی است.
متاسفانه هزینه‌های سنگین این غفلت بزرگ، تنها مربوط به گذشته و حال نیست و پیامدهای آن در دراز مدت هم برای کشور و نظام ثبت اختراع به شدت هزینه‌زا خواهد بود. کافی است به خاطر داشته باشیم که اختراعاتی که همین امروز با متونی غیر تخصصی به ثبت می‌رسند تا بیست سال اعتبار خواهند داشت و مرزهای مبهم و آشفته آنها تا سال‌های سال برای شرکت‌ها و حتی نظام قضایی کشور دردسرساز و هزینه‌زا خواهند بود.
با توجه به اینکه آموزش کارگزاران ثبت اختراع (همان‌گونه که وصف آن رفت) به سال‌ها زمان نیاز دارد و تا به امروز هم هیچ اقدامی برای تربیت این متخصصان صورت نپذیرفته، متاسفانه این کاستی بزرگ در کوتاه مدت قابل رفع نخواهد بود. اما بی‌شک هر چه زودتر جلوی ادامه این اشتباه و غفلت تاریخی گرفته شود بهتر است!
* مشاور مدیریت نوآوری و مالکیت فکری
kambagheri@yahoo.com
ارسال نظر