از کالسکه دودی تا پورش در خیابان های طهران

اجازه دهید از اول شروع کنیم. نخستین اتومبیل سواری که وارد ایران شد یک اتومبیل فورد بود که در اوایل قرن بیستم به دستور مظفرالدین شاه قاجار از کشور بلژیک، خریداری شد. این اتومبیل که دود زیادی از آن خارج می‌شد به «کالسکه دودی» معروف شد. پس از آن و به دنبال گسترش شهرنشینی، میزان واردات خودرو از سال۱۳۰۰ هجری شمسی (۱۹۲۰میلا‌دی) افزایش یافت. اغلب اتومبیل‌ها در آن سال‌ها از کشور‌های آمریکا و انگلیس وارد می‌شدند.

از ابتدا تا پیکان
می توان تاریخچه خودرو در ایران را (حداقل قسمت اقتصادی آن را ) به دو بخش پیش و پس از پیکان تقسیم کرد! خودرو در آن روزگار یعنی سال های بعد از 1300 شمسی، برابر با خودروی خارجی بود. آرام آرام انتقاد ها شروع شد، مطبوعات و برخی چهره ها به واردات بی رویه خودروهای خارجی انتقاد کردند. در اردیبهشت ماه 1338 نشریه «اندیشه مردم» در مطلبی تحت عنوان «تهران نمایشگاه انواع اتومبیل‌های جهان» به این موضوع انتقاد می کند. نگارنده در این تحلیل ابتدا به موضوع عدم تقاضای بالا برای خرید این اتومبیل‌ها اشاره و بعد نسبت به خروج ارز به واسطه واردات این کالا اشاره می کند و مینویسد: «فرض کنیم نماینده جدید التاسیس یکی از کارخانجات اتومبیل‌سازی در ایران برای اولین مرتبه پنجاه دستگاه اتومبیل سواری سفارش دهد و قیمت هر دستگاه مبلغ یکصد و پنجاه هزار ریال است، لازم است به موازات سفارش اتومبیل مبلغی معادل جمع پنجاه دستگاه اتومبیل یعنی هفت و نیم میلیون ریال لوازم یدکی سفارش داده شود به علاوه باید در حدود 2 میلیون ریال نیز صرف ساخت و تجهیز نمایندگی شود. تازه سر و کله خارجی به عنوان متخصص اتومبیل پیدا می شود و نماینده مجبور است حقوق این عده را مقداری بارز پرداخت نمایند.» نویسنده در پایان با ذکر نمونه هایی از جمله مصر خواهان آن می شود که یا دو تا سه نمایندگی قدرتمند در ایران راه اندازی شود و یا مثل برخی از کشورهای توسعه نیافته، این خودروسازان در ایران خطوط تولیدی را راه اندازی کنند.
موضوع راه اندازی کارخانه خودروسازی در ایران و کاهش واردات آن عملا نزدیک به ده سال مسکوت می ماند تا اینکه «ایران ناسیونال» تاسیس می شود. اولین اتومبیل ساخته شده در ایران، اتومبیل «پیکان» بود که در شرکت سهامی‌عام «کارخانه‌‌های ‌‌صنعتی ایران ناسیونال» تحت لیسانس کارخانه تالبوت انگلستان ساخته و در سال ۱۳۴۶وارد بازار شد. تولید وانت، مینی‌بوس، اتوبوس نیز به تدریج در سال‌های بعد در این کارخانه شروع شد.در همان سال سواری‌‌های «آریا» و «شاهین» نیز در کارخانه پارس خودرو و در سال ۱۳۴۷ سواری «ژیان» در کارخانه سایپا تولید و به بازار عرضه شد. در سال ۱۳۵۱با تبدیل کارخانه پارس خودرو به شرکت «جنرال موتورز ایران» تولید اتومبیل‌های آریا و شاهین متوقف و تولید سواری‌های شورولت(اپل) ۲۵۰۰ و۲۸۰۰ سی‌سی همچنین تا سال ۱۳۶۰ تولید سه نوع اتومبیل سواری «بیوک»، «کادیلا‌ک» و «شورولت نوا» تحت لیسانس جنرال موتورز ادامه داشت. در سال ۱۳۵۹، تولید سواری ژیان در کارخانه سایپا متوقف و به جای آن تولید سواری «رنو۵» که از سال ۱۳۵۴ در کنار تولید ژیان آغاز شده بود ادامه یافت.
پس از پیکان
پس از تولید پیکان و سایر محصولات داخلی بازهم چیزی عوض نشد. اگرچه در سال ها ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۱ شاهد کاهش سالانه واردات خودرو هستیم، اما از سال ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۵ مجددا شاهد رشد واردات هستیم و در سال ۱۳۵۵ کاهش، در سال ۱۳۵۶ افزایش و در سال ۱۳۵۷ مجددا با کاهش واردات خودرو رو برو هستیم و پس از آنهم انقلاب اسلامی رخ داد.
نمونه‌ای از تبلیغات خودرو‌های خارجی پیش از انقلاب

pic1

از سال ۱۳۴۸ تا سال ۱۳۵۸ که آمار واردات خودرو در دسترس است، جمعا ۴۸۸ هزار و ۴۰۰ دستگاه خودرو خارجی به کشور وارد شده است به عبارتی به طور میانگین سالانه نزدیک به ۴۹ هزار دستگاه خودرو به کشور وارد شده است. میانگین رشد سالانه واردات خودرو نیز در این سال ها نزدیک ۴۳ درصد است.
از سال 1358 به بعد نیز شاهد واردات انواع خودرو به کشور هستیم. به طوری که از سال 1358 تا 1372 جمعا 291 هزار و 935 دستگاه خودرو به کشور وارد شده است. به عبارتی به طور میانگین نزدیک 19 هزار دستگاه خودرو به کشور وارد شده و میانگین رشد سالانه واردات خودرو در این سال ها نزدیک به 123 درصد است. نباید فراموش کرد که بخش عمده ای از این درصد رشد قابل توجه مربوط به سال های بعد از 1368 است که با انفجار ناگهانی واردات خودرو مواجه هستیم. به طوری که در سال 1369 واردات خودرو 1345 درصد نسبت به سال 1368 رشد داشته است.
از سال ۱۳۷۲ به بعد واردات خودرو مسکوت می ماند تا اینکه در سال ۱۳۸۴ مجددا بحث واردات خودرو داغ می شود. از سال ۱۳۸۴ تا کنون(۷ ماهه نخست سال ۱۳۹۱) نزدیک به ۲۳۸ هزار دستگاه خودرو به کشور وارد شده است. به عبارتی طی این مدت به طور میانگین سالانه ۳۰ هزار دستگاه خودرو به کشور وارد شده است. میانگین رشد سالانه واردات خودرو در این سال ها نزدیک به ۱۳۰ درصد بوده است.
واردات در وقت اضافه
از ابتدای سال جاری با مطرح شدن مشکلات شرکت های خودرو سازی، همچنین لزوم برنامه ریزی برای عدم خروج ارز از کشور، بحث توقف واردات خودرو نیز مطرح شد. هفته گذشته لیست برخی کالاها که لوکس و غیر ضروری تشخیص داده شده بودند و وزارت بازرگانی واردات آنها را ممنوع اعلام کرده بود منتشر شد که در صدر آنها «خودروی سواری» جای گرفته بود.

pic۲

انتشار این لیست سوت پایان واردات خودروهای خارجی به کشور بود، با این حال این سوت در پایان وقت اضافه زده شد، شاید نود دقیقه واردات خودرو همان فروردین 91 به اتمام رسیده بود، اما ببینیم در این وقت اضافه چقدر خودرو به کشور وارد شده است؟ بر اساس آمار گمرک از فروردین تا مهر ماه امسال(هفت ماه نخست سال جاری) جمعا 23 هزار و 162 دستگاه خودرو به ارزش نیم میلیارد دلار(7/515میلیون دلار) به کشور وارد شده است. به ترتیب در فروردین 1573 دستگاه به ارزش 31 میلیون دلار، اردیبهشت 2890 دستگاه به ارزش 61 میلیون دلار، خرداد 3780 دستگاه به ارزش 81 میلیون دلار، تیرماه 3714 دستگاه به ارزش 83 میلیون، مرداد 3723 به ارزش 83 میلیون دلار، شهریور 3582 به ارزش 85 میلیون دلار و در مهر ماه 3900 دستگاه به ارزش 90 میلیون دلار خودرو به کشور وارد شده است. میزان واردات خودرو در هفت ماهه نخست سال جاری نسبت به مدت مشابه سال قبل از نظر تعداد 35/13درصد و از نظر ارزش 22/20درصد افزایش داشته است.
انتقاد نشریه اندیشه مردم در سال ۱۳۳۸ به واردات بی‌رویه خودرو و عدم وجود تولید داخلی

pic۳

سال گذشته سهم خودروی سواری از کل واردات در هفت ماه نخست 26/1درصد بود که این سهم از واردات کل با رشد بیش از 30 درصدی درهفت ماه نخست سال جاری به 64/1درصد افزایش یافت.
با توجه به اینکه از ابتدای امسال تاکنون بازار آزاد ارز دستخوش نوساناتی شده است، با نگاهی به قیمت ارزش در بازار غیر رسمی و واردات خودرو با ارز ۱۲۲۶ تومانی در واردات خودروی هفت ماهه نخست امسال ۵۰۰ میلیارد تومان(رقم دقیق ۴۸۸,۱۶۵.۰۰۰.۰۰۰ تومان) رانت هم ایجاد شده است که خود جای بحث دارد.
به ازای هر 311 نفر ایرانی یک خودروی خارجی
اطلا‌عات آماری نشان می‌دهد که در سال ۱۳۵۵ در مقابل هر ۲۰۲ نفر، یک خودرو در کشور موجود بوده است. به عبارتی می‌توان گفت تعداد خودروی موجود در کشور به ازای هر هزار نفر، پنج دستگاه بوده که این نسبت در سال ۱۳۷۵ به تعداد یک دستگاه به ازای هر ۴۸۳ نفر یا دو دستگاه به ازای هر هزار نفر رسید. با این همه، با وجود افزایش تولید خودرو، این مسأله دلیل بر کم بودن خودرو‌های موجود نسبت به نیاز جامعه بود.
پس از سال 1375 با افزایش و جهش در تولید خودرو (از 51 هزار و 723 دستگاه در سال 1350 به 278 هزار و 62 دستگاه در پایان سال 1378) نسبت سرانه آن (تعداد خودرو به ازای هر هزار نفر) رو به افزایش گذاشته است، به طوری که این نسبت در سال 1380، 62 دستگاه، در سال 1381، 69 دستگاه، در سال 1382، 79 دستگاه، در سال 1383، به 90‌دستگاه ، در سال 1384، 113 دستگاه و در سال 1385به 127 دستگاه به ازای هر هزار نفر رسیده است.
در سال ۱۳۸۴ نزدیک به ۲۹ درصد خانوارهای شهری ایران، در سال ۱۳۸۵ نزدیک به ۳۱ درصد، در سال ۱۳۸۶ نزدیک به ۳۳ درصد، در سال ۱۳۸۷ نزدیک به ۳۵ درصد، در سال ۱۳۸۸ نزدیک به ۳۷ درصد و در سال ۱۳۸۹ نزدیک به ۴۰ درصد خانوارهای شهری ایران دارای خودروی شخصی بودند(منبع: بانک مرکزی، نتایج بررسی بودجه خانوار در مناطق شهری ایران ، جدول شماره ۲۸، صفحه ۵۷)
تقریبا 43 میلیون نفر از جمعیت ایران را جمعیت شهری تشکیل می دهند، این به آن معناست که به ازای هر 180 نفر ایرانی شهر نشین یک خودروی خارجی به کشور (از سال 1384 تا کنون) وارد شده است. همچنین به ازای هر 311 نفرایرانی(شهری-روستایی) یک خودروی خارجی به کشور وارد شده است.
از دیگر سو در سال ۱۳۸۴ برای هر ۶ هزار و ۴۰۰ نفر، در سال ۸۵ برای هر ۳ هزار و ۳۰۰ نفر، در سال ۸۶ برای هر ۱۲ هزار و ۷۰۰ نفر، در سال ۸۷ برای هر هزار و ۴۰۰ نفر، در سال ۸۸ برای هر هزار و ۸۰۰ نفر، در سال ۸۹ برای هر هزار و ۷۰۰ نفر و در سال ۱۳۹۰ برای هر هزار و ۹۰۰ نفر ایرانی یک خودروی خارجی به کشور وارد شده است.
اکنون با انتشار رسمی لیست کالاهای ممنوع الورود به کشور، به نظر می رسد دیگر در بزرگراه ها و جاده های ایران از آن کامیون های بزرگ که بارشان لوکس ترین خودروهای روز دنیا بود نخواهیم دید.
اما آن ۲۳۸ هزار دستگاهی که از سال ۸۴ تاکنون به بازار ایران وارد شدند که دور ریخته نمی شوند و احتمالا از امروز به بعد باید منتظر آن شاگر بنگاه های لنگ بدست در نمایشگاه‌های خیابان خرمشهر بود، همان ها که ماشین های گران قیمت خارجی را با لنگشان برق می انداختند. این سوت پایان واردات خودروی صفر بود، اما سوت آغاز مسابقه نمایشگاه داران هم بود.

pic۴

pic۵