مریم کمالی

کارشناس ارشد اقتصاد محیط زیست

جنگل‌زدایی، تبدیل مناطق جنگلی به زمین غیرجنگلی مانند زمین کشاورزی، مرتع، ساختمان و... است. در فرآیند جنگل‌زدایی با از بین رفتن جنگل تعادل در اکوسیستم و محیط زیست به هم می‌خورد و موجودات زنده و به‌طور کلی تنوع زیستی منطقه از بین خواهد رفت. شهرسازی، بهره‌برداری از معادن، قطع درختان و کشاورزی از عوامل اصلی نابودی جنگل‌ها هستند.

برای اینکه ابعاد اهمیت توجه به جنگل‌زدایی برای ما آشکار شود، بهتر است برخی از حقایق پیرامون این موضوع را مرور کنیم:

• ۳۰ درصد سطح زمین را جنگل‌ها تشکیل داده‌اند.

• کشاورزی علت اصلی جنگل‌زدایی است.

• پیش‌بینی می‌شود که تا ۱۰۰ سال بعد دیگر جنگلی وجود نخواهد داشت.

• در هر ثانیه ۶/ ۰ هکتار از جنگل‌های جهان نابود می‌شوند.

• نیمی از جنگل‌های استوایی نابود شده‌اند. هر ساعت حداقل دو هزارهکتار جنگل زیر تیغ اره‌ها، شعله آتش‌ها و تیغه بلدوزرها از بین می‌روند. رشد جمعیت، فقر و دسترسی نابرابر به زمین‌ها از علل اصلی جنگل‌زدایی هستند.

• به‌طور خالص سالانه ۳/ ۷ میلیون هکتار از جنگل‌های جهان نابود می‌شوند.

• ۶/ ۱ میلیارد نفر از جمعیت جهان کاملا برای معاش و زندگی خود وابسته به جنگل هستند.

• نیمی از چوب و ۷۲ درصد کاغذ جهان از سوی ۲۲ درصد جمعیت مصرف می‌شود (آمریکا، اروپا و ژاپن). مصرف سرانه چوب کشورهای صنعتی جهان دوازده برابر بیشتر از سایر کشورها است.

• درختان با ذخیره کربن نقش مهمی در عملکرد اکوسیستم جهان ایفا می‌کنند و عامل اصلی کنترل گرمایش زمین هستند. در حال حاضر جنگل‌های جهان ۲۸۳ میلیارد تن کربن در خود نگاه داشته‌اند.

جنگل‌زدایی در ایران

ایران دارای پوشش جنگلی اندکی است و جنگل‌ها کمتر از ۱۰ درصد سطح سرزمین را پوشانده‌اند. با این حال این جنگل‌ها بخش عمده‌ای از تنوع زیستی کشور را دربرمی‌گیرند. ایران بخشی از منطقه حساس زیستی قفقاز شامل جنگل هیرکانی در دامنه‌های شمالی منطقه البرز است و مناطق حساس زیستی از بخش «ایران و آناتولی» شامل جنگل‌های بلوط زاگرس و دامنه جنوبی جنگل ارس در دامنه جنوبی رشته کوه البرز را در برمی‌گیرد. ایران تقریبا تمام منطقه حساس «ایران و آناتولی» را پوشش داده است. حداکثر ۱۵ درصد از گونه‌های بومی گیاهان منطقه دست‌نخورده باقی‌مانده‌اند؛ چراکه بیشتر گونه‌ها روند کاهشی داشته‌اند. در گذشته جنگل‌زدایی و تخریب به‌دلیل برداشت چوب (بریدن درختان) ازسوی شرکت‌های تجاری رخ می‌داده اما امروزه این فعالیت ممنوع شده که خود عاملی برای کاهش فشار بر جنگل است. با این وجود برداشت چوب به صورت غیرقانونی هنوز ادامه دارد؛ هم ازسوی شرکت‌ها و هم ازسوی مردم محلی این شامل گونه‌های با ارزش تجاری از قبیل ممرز، سرخدار، شمشاد، بلوط، آزاد، افرا و گیلاس وحشی می‌شود. در کنار برداشت تجاری از جنگل‌ها، همچنین از چوب به‌عنوان منبع انرژی در مناطق دور افتاده با زیر ساخت‌های کم و با توجه به افزایش قیمت سوخت استفاده می‌شود که این خود علتی برای افزایش تخریب زیستگاه‌های جنگلی است؛ این درحالی است که چنین منابع ارزنده و گرانبهایی می‌تواند از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری کشور باشد.

توسعه اقتصادی عامل تخریب جنگل

در بیشتر مواقع، توسعه اقتصادی موجب کاهش تنوع زیستی می‌شود به‌دلیل آنکه سیستم‌های تصمیم‌گیری در دولت نیازهای مربوط به مدیریت تنوع زیستی را در نظر نمی‌گیرند. آنها همچنین خدمات اکوسیستمی متنوعی را که جنگل‌های هیرکانی ارائه می‌دهند در نظر نمی‌گیرند و هزینه‌های محیط زیستی توسعه را محاسبه نمی‌کنند. اخیرا، برنامه‌های توسعه‌ای مورد حمایت دولت به‌منظور توسعه زیرساخت‌ها (از قبیل جاده، صنعت و معادن) در مناطق اکولوژیکی حساس بوده، درحالی که جاده‌ها موجب افزایش جنگل‌زدایی و تخریب شده و دسترسی را به مناطق جنگلی تسهیل می‌کنند و سایر زیرساخت‌های توسعه‌ای نیز موجب افزایش جمعیت می‌شوند. مرتبط با این موضوع، بحث گردشگری است، به صورتی که بی‌رویه شدن گردشگری غیراصولی و غیرمسوولیت‌پذیرانه یک تهدید جدی برای تنوع زیستی در منطقه هیرکانی محسوب می‌شود؛ چرا که با رشد غیراصولی گردشگری به‌دلیل ایجاد و توسعه ناپایدار زیرساخت‌ها و رهاسازی زباله توسط گردشگران تهدیدی جدی متوجه این مناطق خواهد بود. یکی از چالش‌های اصلی، یافتن راهکارهای مالی و اقتصادی برای حفاظت و استفاده پایدار از چشم‌انداز جنگل هیرکانی است تا بتوان تقاضاهای مختلف (بعضا در رقابت با هم) را در کنار هم دید. برای مثال فعالیت‌های زیست بومگردی (اکوتوریسم)، از جمله پرنده‌نگری می‌تواند اثرات منفی کاربری‌های دیگر را بر محیط‌زیست کاهش دهد. منافع مهم محیط‌زیست جهانی با تقویت وضعیت تنوع زیستی و ترسیب کربن قابل دستیابی هستند.

انسان عامل نجات جنگل

عامل این فاجعه کیست؟ انسان! چه کسی می‌تواند جنگل را نجات دهد؟ انسان!

باوجود آنکه تخریب جنگل فقط و فقط برای آسایش انسان انجام می‌شود و به خاطر مصرف‌گرایی روزافزون انسان جنگل‌ها تخریب وتبدیل به محصولات مصرفی می‌شوند، عامل اصلی نجات جنگل نیز انسان است که می‌تواند با در پیش گرفتن روش‌های درست و سیستم‌های کارآ نه‌تنها جنگل‌زدایی را متوقف کند، بلکه آن را بازسازی کند. هرچند این کار دشوار به نظر می‌رسد اما افرادی در جهان هستند که در این کار موفق شده‌اند و می‌توانند الگوی سایر انسان‌ها قرار گیرند.