تاثیر حوادث طبیعی بر گردشگری

گروه گردشگری- عاطفه نبوی: بلایای طبیعی به مجموعه حوادثی اطلاق می‌شود که عمدتا غیرقابل پیش‌بینی و پیشگیری است. سیل، زمین لرزه، توفان، آتش‌سوزی در اثر بادهای گرم و خشک، تگرگ، بهمن و حوادثی از این دست از جمله پدیده‌هایی هستند که تاکنون خسارت‌های گسترده و گاهی غیرقابل جبرانی را به جوامع بشری تحمیل کرده است. به گفته کارشناسان در جهان ۴۰ نوع بلایاى طبیعى وجود دارد که ۳۱ نوع آن درکشور ما به وقوع می‌پیوندد؛ زلزله، سیل، خشکسالى، فرسایش خاک و لغزش زمین از آن جمله‌اند. اگرچه حوادث طبیعی غالبا غیرقابل کنترل و پیش بینی است اما خسارت‌های ناشی از آن با برخی اقدامات حفاظتی و کنترلی قابل کاهش است. یکی از موارد آسیب‌پذیر در مقابل بلایای طبیعی، آثار باستانی و بناهای کهن هستند. گاهی آسیب‌ها و خسارت‌های ناشی از حوادثی مانند زمین لرزه و رانش‌های زمین باعث از بین رفتن بناهای تاریخی در مناطق مختلف دنیا می‌شود. اثر زلزله بر ارگ بم ۵ دی‌ماه سال ۱۳۸۲ زلزله‌ای به بزرگی ۶/۶ ریشتر شهر بم و مناطق اطراف آن در شرق استان کرمان را لرزاند. خسارت‌های ناشی از این واقعه طبق آمار رسمی ۵۰ هزار قربانی، ۳۰ هزار مجروح و بیش از صدهزار نفر بی‌خانمان بود. علاوه بر آن، ارگ بم که با ۲۵۰۰ سال قدمت بزرگ‌ترین سازه گلی جهان بود، کاملا ویران شد. این ارگ به دلایل متعدد از جمله دارا بودن گونه‌های متعدد بناهای تاریخی، محله‌های مسکونی، شیوه ترکیب و اتصال آنها با یکدیگر، شکل قرارگیری بناها روی شیب تپه و ختم شدن کل مجموعه در انتها به عمارت منحصر به فرد چهار فصل در بالاترین نقطه، دارای ارزش‌های فراوان معماری و شهرسازی است. قبل از زلزله ارگ بم سالانه پذیرای تعداد زیادی از گردشگران فرهنگی از جای جای جهان بود. عباس توحیدی از راهنمایان باسابقه تور درشهر بم در این‌باره گفته است: «تا سال ۸۰ گردشگران بسیاری به این شهر می‌آمدند؛ به عنوان نمونه سه ماه اول سال‌های ۸۰ تا ۸۲ حدود ۱۵هزار نفر گردشگر داشتیم ولی حالا دیگر آن گروه‌ها را نمی‌بینیم.» توحیدی وضعیت گردشگری بم پس از زلزله را متفاوت ارزیابی و اضافه کرده است: «بعد از زلزله گروه‌ها فرق کردند؛ یا حالت امدادی داشتند یا تحقیقی یا به اصطلاح مانند کسی که به دلجویی بیماری می‌رود، به دلجویی شهر و ارگ می‌آمدند.» در پی این حادثه، ارگ بم به عنوان بخشی از این شهر و منظر فرهنگی آن توسط یونسکو در سال ۲۰۰۴ در فهرست میراث جهانی در معرض خطر قرار گرفت و حال پس از ۱۰ سال پرونده این اثر از فهرست مذکور خارج شده است. افشین ابراهیمی مدیر پایگاه میراث جهانی و فضای فرهنگی بم نیز در گفت‌وگویی با پایگاه خبری «بم پرس» گفت که خروج پرونده این اثر جهانی از فهرست میراث در خطر یونسکو به معنی محو آثار زلزله ۱۰ سال پیش از این اثر جهانی نیست. به گفته وی کارشناسان ایکوموس (شورای جهانی محوطه‌ها و بناها) و یونسکو در این مدت به طور مستمر بازدیدهایی از بم داشته‌اند. این کارشناس میراث فرهنگی تاکید کرده که بازگرداندن ارگ بم به شکل قبل از زلزله کاملا منتفی است؛ در واقع در صورت انجام آن، یونسکو ایراد می‌گیرد زیرا از نگاه بین‌المللی زلزله بخشی از تاریخ است و باید آثار در محوطه تاریخی وجود داشته باشد و در صورت بازسازی کامل این منطقه باید آثار زلزله به عنوان بخشی از تاریخ این منطقه باقی بماند. ایتالیا ؛ سربرآوردن از آوار در کنار نمونه‌های داخلی می‌توان به نمونه‌های متعدد خارجی نیز اشاره کرد. بلایای طبیعی آثار ویرانگر و مخربی را در دیگر کشورها نیز از خود برجای گذاشته است. از جمله این نمونه‌ها می‌توان به زمین‌لرزه لاکوئیلا در ایتالیا اشاره کرد. با وجود تخریب‌های گسترده در حوزه آثار باستانی، اما اراده و عزم نهادها، موسسات دولتی و مردم نهاد در جهت بازسازی و جبران این خسارت‌ها درخور توجه و قابل تامل است. زمین لرزه‌ای در آوریل سال ۲۰۰۹ به بزرگی ۳/۶ ریشتر شهر باستانی لوکوئیلا در ایتالیا را لرزاند. در این زلزله علاوه بر خسارت های انسانی که به کشته شدن دست کم ۲۹۵ نفر منجر شد، تخریب‌های بسیار زیادی در حوزه میراث فرهنگی و به تبع آن گردشگری به جای ماند. در اثر این زمین لرزه به کلیساها، قصرهای سلطنتی به جای مانده از امپراطوری رم و ساختمان‌های به جای مانده از قرن دهم تا پانزدهم میلادی که به دلیل معماری منحصر به فرد خود و نقاشی‌ها و مجسمه‌های سنگی سالانه میزبان گردشگران بسیاری بود خسارت‌های قابل توجهی وارد شد. اما نکته جالبی که در خلال تحقیقات به چشم می‌خورد تلاش موسسات فرهنگی غیردولتی، ایجاد موسسات مردم نهاد با هدف تعمیر و بازسازی آثار تاریخی تخریب شده و ایجاد یک سایت مرجع با هدف برآورد خسارت‌ها، بایگانی تصاویر، اخبارمرتبط با روند بازسازی‌ها به صورت لحظه به لحظه، ایجاد شماره حساب جهت کمک‌های مردمی و دولت‌های خارجی برای هر یک از آثار تخریب‌شده، گزارش‌های مربوط به هزینه‌های هر پروژه، پوشش اخبار و گزارش کنفرانس‌های متعددی که از سوی موسسات مختلف به منظور بررسی و رایزنی در مورد تسریع و بهبود روند پروژه‌ها از سوی موسسات با دعوت از کارشناسان خارجی صورت می‌پذیرد، دعوت از مقامات کشورهای خارجی به مکان‌های آسیب‌دیده و اخذ کمک و قول‌های همکاری از آنان و مواردی از این دست اشاره کرد؛ تصویری گویا از اراده و عزم مراکز فرهنگی دولتی و مردمی جهت حفظ و نگهداری آثار تاریخی. البته با گذشت چهار سال از زلزله در این شهر و حجم گسترده تخریب‌های ناشی از آن هنوز هم در سایت «بازسازی و اشتراک» مکان های مختلفی به چشم می‌خورد که بازسازی و تعمیر در آن به صورت کامل صورت نگرفته و عملا جاذبه‌های گردشگری خود را از دست داده است. ترکیه: نجات وان زلزله شهر مرزی وان در کشور ترکیه یکی دیگر از نمونه‌های تاثیر بلایای طبیعی بر تخریب آثار باستانی و کاهش چشمگیر صنعت توریسم است. بافت قدیمی و عمدتا فرسوده این استان باعث شد تا بخش گسترده‌ای از خانه‌ها بر سر ساکنان آن آوار شود. پیش از این نیز وان زلزله‌های مرگبار دیگری به خود دیده بود. قلعه یا تپه وان یکی از جاذبه‌های گردشگری این استان است که سالانه گردشگران و مسافران بسیاری از نقاط مختلف دنیا برای بازدید از آن به ترکیه سفر می‌کنند. سنگ‌نوشته‌ها و الواح سنگی به جای مانده در این قلعه چشم هر گردشگری را به خود خیره می‌کند. این قلعه تاریخی در گذر ایام و در اثر زمین‌لرزه‌های مختلف دچار ترک‌خوردگی‌ها و ریزش‌های شدیدی در پایه‌ها و ستون‌ها شده است. در آخرین زلزله‌ای که در این منطقه به وقوع پیوست این قلعه با آسیب‌های جدی مواجه شد که شهرداری این شهر و دولت ترکیه به سرعت از نهادهای بین‌المللی برای حفظ، نگهداری و مرمت این اثر تاریخی ارزشمند درخواست کمک کردند. ایلماز آلموت سرپرست حفظ و نگهداری قلعه می‌گوید: زلزله سال ۲۰۱۱ و ترک‌خوردگی‌های شدید ناشی از آن باعث توقف پذیرش گردشگران در این قلعه شده و از آنجا که قلعه وان تنها جاذبه گردشگری این استان بود، تخریب آن آسیب بسیار زیادی به صنعت گردشگری این استان زده است. آلموت می‌گوید: از کشورهای مختلفی برای مرمت قلعه دعوت به همکاری کردیم که گروه‌ها و کارشناسان متعددی از کشورهایی چون ایتالیا به صورت داوطلبانه برای تعمیر این اثر تاریخی به اینجا آمده و مشغول به کار شده اند. ایلماز آلموت، اما سرعت کم و کندی روند مرمت قلعه را دشواری‌هایی از جمله ارتفاع بلند آن ذکر کرده و می‌افزاید: به دلیل جلوگیری از تخریب‌ها و آسیب‌های دیگر سعی شده تا تمام مراحل مرمت از جمله تزریق مواد مخصوص در بافت‌های آهکی فرسوده بدون ابزارهای ماشینی و به صورت کاملا انسانی انجام بگیرد و این مساله نیز سبب کندی در روند مرمت شده است. سرپرست حفظ و نگهداری قلعه وان می‌گوید: در مجموع طراوت به قلعه بازگشته و می‌تواند در آینده مجددا به شکل بهتری پذیرای گردشگران و مسافران باشد. نگاهی هر چند گذرا به تجربه موفق بعضی کشورها در حوزه بازسازی و احیای اصولی و کارشناسانه میراث فرهنگی و گردشگری‌شان و بهره‌گیری از این تجارب شاید الگوی مناسبی برای بازسازی آثار تاریخی و فرهنگی آسیب دیده ما در اختیارمان قرار دهد. شفافیت در خبررسانی که به نوعی ضمانت اجرایی نانوشته برای تداوم و به انجام رساندن کار ایجاد می‌کند، استفاده از ظرفیت‌های موجود در کشور و به کار گرفتن کارشناسان دلسوزی که دغدغه تاریخ و فرهنگ و گردشگری پایدار را در این کشور دارند و همچنین استفاده از سازمان‌های مردم نهاد و کمک‌های داوطلبانه، امکان عظیمی را پیش روی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار می‌دهد تا به کمک آنان کالبد نیمه جان گردشگری و میراث فرهنگی را از زیر آوار بلایای طبیعی بیرون بکشد. اقدامات پیش‌گیرانه و حفاظتی انجام شده در ایران!؟ «مسعود علویان صدر» معاون میراث فرهنگی کشور در گفت‌وگویی که دی ماه سال ۹۱ با خبرگزاری میراث فرهنگی داشت، گفته بود: عملیات استحکام‌بخشی و نجات‌بخشی ۴۷ اثر شاخص تاریخی و فرهنگی کشور با آغاز دهه مبارک فجر به اتمام خواهد رسید. وی همچنین در آن مصاحبه اضافه کرده بود که استحکام بخشی این آثار در قالب طرح‌های حفاظتی و عملیات رفع خطر در برابر حوادث طبیعی صورت گرفته است. معاون میراث فرهنگی کشور تخت جمشید، پاسارگاد، گنبدسلطانیه، بازار تبریز، سازه‌های آبی شوشتر، بازار تهران، مجموعه امیرچخماق، تخت سلیمان، مجموعه آثار بندر سیراف و بوشهر و بقعه شیخ صفی اردبیلی را از جمله این آثار شاخص نام برده بود. به دنبال انتشار این خبر و بررسی چند و چون پیشرفت پروژه به پیگیری خبر در معاونت فرهنگی میراث پرداختیم، اما همه تلاش ما برای یافتن یک پاسخ هر چند کوتاه که حتی خبر از توقف پروژه هم بدهد بی‌نتیجه بود. در بخش‌های مختلف معاونت کسی از وجود و تعریف شدن چنین پروژه عظیمی خبر نداشت! گویی آنچه «معاون میراث فرهنگی کشور» در گفت‌وگو با خبرگزاری رسمی خود ادعا کرده وجود خارجی نداشته است.