شیما واعظی‌نژاد
تسهیلگر مدرسه طبیعت کندوکاو اصفهان

ایده‌پرداز نسخه بومی‌شده مدرسه طبیعت در ایران، عبدالحسین وهاب‌زاده از بوم‌شناسان شناخته‌شده کشور است. هدفی که او همواره روی آن تاکید می‌کند، پس دادن طبیعت به کودکان است. نزدیک پنج سال از آغاز به فعالیت اولین مدرسه طبیعت ایران با نام «کاوی‌کنج» در مشهد می‌گذرد. در واقع این ایده چنان موثر بود که به سرعت فراگیر و در مدت چهارسال در بیشتر شهرهای ایران یک یا چند نمونه از آن تاسیس شد و البته همچنان مدارس طبیعت زیادی در حال راه‌اندازی هستند.

اگر بخواهم به زبان ساده این ایده را توصیف کنم باید بگویم مدرسه طبیعت یعنی «امپراتوری کودکان در دل طبیعت»؛ جایی که طبیعت نقش آموزگار را ایفا می‌کند و به همین دلیل آن را مدرسه می‌نامیم. در مدرسه طبیعت به کودکان آموزش مستقیم داده نمی‌شود بلکه کودک از عمل خود و در تعامل با کودکان دیگر می‌آموزد. بنابراین بحث آموزشی کودکان از آموزش مستقیم به یادگیری خودانگیخته ارتقا پیدا می‌کند و به همین خاطر ماندگار و کاربردی می‌شود. در این مدرسه، مربی به شکل کلاسیک آن وجود ندارد. تعداد مشخصی تسهیلگر بدون دخالت غیرضروری مراقب بچه‌ها هستند و حتی عامدانه از پدر، مادر و مربیان مهدها و مدارس و موسسات خواسته می‌شود که از محوطه بازی کودکان فاصله بگیرند.

پاسخ به یک نیاز

این ایده در پاسخ به اختلال کمبود طبیعت که این سال‌ها کودکان زیادی را درگیر و با مشکلات جسمی و روحی مواجه کرده به وجود آمده است. مدرسه طبیعت به‌ویژه به کودکان آپارتمان‌نشین امروزی کمک می‌کند بازی‌های کاوشگرانه‌ای انجام دهند که در آپارتمان‌ها امکان‌پذیر نیستند؛ مثل تعامل با حیوانات، لمس گیاهان و خاک، ساخت دست‌سازه‌های خلاقانه از عناصر طبیعت، پخت و پز در طبیعت، بازی‌های بومی و انواع فعالیت‌های مختلف دیگر که به‌دلیل نامتناهی و غنی بودن طبیعت تنوع فراوانی دارند. در واقع برای کودک هیچ دو روزی در مدرسه طبیعت شبیه هم نیست و بیشترین تغییرات فضا و رویدادهای مختلفی که روزانه در مدرسه می‌بینیم، به وسیله خود کودکان رقم می‌خورد. از نکات مهم اینکه امکان استفاده از این مدارس در تمام فصول سال وجود دارد و برف، باران، باد، گرما و سرما مانعی برای حضور بچه‌ها در طبیعت محسوب نمی‌شوند.

مکان‌هایی که برای مدارس طبیعت در نظر گرفته می‌شوند با توجه به پراکندگی در شهر‌های مختلف از لحاظ اقلیمی و خصوصیات بومی هر شهر متفاوتند؛ اما همه آنها ویژگی‌های مشترکی دارند. در یک شکل کلی همه مدارس طبیعت دارای فضای وسیع طبیعی هستند که کمترین نظم هندسی و دستکاری انسانی در آنها اعمال شده و تا حد زیادی دست‌نخورده و بکر باقی مانده‌اند و معمولا شامل این فضاها هستند: فضاهای سبز با پوشش‌های گیاهی مختلف مثل جنگل، چمن‌زار، شنزار و...، محلی برای نگهداری حیوانات مختلف مثل مرغ، خروس، اردک، گاو، گوسفند و...، گلخانه، برکه‌ای برای آب بازی، زمینی برای پرورش گیاهان، جاهایی برای بالا رفتن، تاب خوردن، سر خوردن، پریدن، خزیدن و سینه‌خیز رفتن، فضاهای دنج برای ماجراجویی، حوضچه‌های ماسه‌بازی، تنور نان‌پزی، زمینی برای بازی‌های جمعی کودکان، فضایی برای ساخت دست‌سازه‌های خلاقانه کودکان، اتاق قصه‌گویی و تماشای فیلم و همین‌طور آزمایشگاه، کتابخانه و محلی برای کار با نرم‌افزارها و اینترنت که کودکان بنا به خواست خود می‌توانند از هرکدام از فضاها استفاده کنند.

به کمک این قابلیت‌های محیطی، کودکان با هرآنچه در طبیعت است مثل خاک، شن، سنگ، چوب، آب، گیاهان و حیوانات ارتباط برقرار کرده و ترس‌های احتمالی آنها از برخورد با عناصر طبیعت به شکل خود به خود رفع می‌شود. در کنار آن بسیاری علوم مورد‌نیاز خود را نیز به شکل طبیعی و خودخواسته می‌آموزند. نکته دیگر اینکه در اینجا کودکان دسته‌بندی نمی‌شوند و تعامل گروه‌های سنی مختلف با هم از خصوصیات بارز مدرسه طبیعت است که در کمتر جایی مشابه آن را می‌توان یافت. این عاملی برای بالا رفتن مهارت‌های اجتماعی و قدرت حل مساله در آنهاست. در حال حاضر کودکان در گروه‌های سنی سه تا دوازده سال در قالب تجربه‌های سه ساعته یا بیشتر به فعالیت‌هایی خودانگیخته و ساختارنیافته مشغول می‌شوند. البته اقداماتی برای زیر پوشش قرار دادن گروه سنی نوجوانان نیز انجام شده است.

در همین حال، مدارس طبیعت حساسیت ویژه‌ای نسبت به تامین ایمنی کودکان لحاظ کرده‌اند. مدارس طبیعتی که به شکل ثابت کار می‌کنند، محصور هستند و امکان کنترل ورود و خروج آنها نیز وجود دارد. فضاهای داخل مدرسه طبیعت از قبل کاملا بررسی و تمام نقاطی که احتمال خطرات جدی وجود داشته شناسایی و ایمن شده است. برای محیط بازی کودکان، وسیله‌های بازی و واکسینه دوره‌ای حیواناتی که در مدرسه نگهداری می‌شوند دستورالعمل ایمنی وجود دارد که موسس هر مدرسه طبیعت برای گرفتن یا تمدید مجوز موظف به رعایت آن است و به این ترتیب امکان بازی امن و در عین حال آزادانه برای کودکان فراهم شده است. علاوه‌بر این، برای هر سه یا چهار کودک یک تسهیلگر به‌کار گرفته می‌شود.

تسهیلگران مدارس طبیعت افرادی آموزش‌دیده‌اند که در دوره‌های ویژه تسهیلگری مدرسه طبیعت شرکت کرده و پس از طی دوره کارورزی به صورت جدی مشغول به‌کار شده‌اند. در واقع تسهیلگران لازم است به جز آگاهی از شیوه‌های تسهیلگری کودکان اطلاعاتی نیز درباره روانشناسی کودک، شناسایی اولیه گیاهان و جانوران و کمک‌های اولیه داشته باشند. آنها همواره بدون دخالت مستقیم و به شکل نامحسوس در کنار بچه‌ها هستند. آموزش زیست محیطی به کودکان در چنین مدارسی می‌تواند کمک کند نسل جدید، تجربه‌ای دیگرگونه از طبیعت داشته باشد؛ تجربه‌ای که در آینده می‌تواند به جامعه‌ای بهتر نیز کمک کند.