افسانه احسانی

یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی که برنامه‌های حفاظت از محیط زیست با آن روبه‌رو است، نداشتن توجیه اقتصادی فعالیت‌های حفاظت از محیط زیست است. بودجه‌هایی که از طریق منابع دولتی در اختیار متولیان حفاظت قرار می‌گیرد معمولا کافی نیست. از طرفی بهره‌بردارانی که خواهان تصاحب مناطق طبیعی بکر و حفاظت‌شده هستند روز‌به‌روز تعدادشان رو به فزونی است. آنها خواهان بهره‌برداری صرفا اقتصادی و بازگشت سرمایه خود در کمترین زمان هستند. بنابراین، منافع ملی و ارزش‌های طبیعی برای آنها معمولا جایگاه ارزشمندی ندارد و محدودیت‌های ایجادشده از سوی متولیان منابع طبیعی و محیط زیست را موانعی بازدارنده برای رونق اقتصادی خود می‌دانند. مکان‌های دست‌نخورده طبیعی همواره مورد توجه چنین سرمایه‌دارانی بوده است که منافع شخصی خود را بر منافع ملی و زیست محیطی ترجیح می‌دهند و این مساله حفاظت از مناطق را پیچیده‌تر می‌سازد. در این بین روش‌های مستقیم و غیر مستقیمی وجود دارد، برای اینکه اکوتوریسم بتواند در حفاظت محیط زیست نقش خود را ایفا کند.

روش غیرمستقیم

برخی از ساکنان بومی این مناطق، طبیعت پیرامون محل زندگی‌شان را حق خود برای بهره‌برداری‌های سنتی مانند چرای دام، کشاورزی، قطع درختان و شکار می‌دانند و از نگاه بسیاری از آنها حفاظت به روش‌های رسمی و معمول از این مناطق چیزی جز تصاحب این حق به وسیله دولت نیست. آنها همواره مترصد بازپس‌گیری حق خود به شکل قانونی و حتی غیرقانونی هستند. اکوتوریسم که بر پایه استفاده پایدار از مناطق بکر و تحت حفاظت طبیعی و کسب درآمد از آنها برای حفاظت از این ارزش‌ها استوار است، انگیزه دولت‌ها را برای حفاظت از این منابع افزایش می‌دهد. همچنین مردم محلی و ساکنان حاشیه این مناطق نیز در شکل اصولی اجرای برنامه‌های اکوتوریسم، صاحب معیشت‌های مکمل یا حتی جایگزین برای بهره‌برداری سنتی شده و از منافعی پایدار چون اشتغال، درآمد و رفاه ناشی از استقرار تسهیلات زیربنایی در منطقه بهره‌مند می‌شوند. در این صورت است که حفظ منطقه با مشارکت همین مردم امکان‌پذیر خواهد بود.

طی فعالیت انجمن‌های ملی و منطقه‌ای حفاظت از محیط‌زیست مانند موسسه حیات‌وحش میراث پارسیان و اقامتگاه بوم کلبه ترکمن، برخی شکارچیان اکنون به عنوان راهنمایان طبیعت فعالیت می‌کنند. نمونه‌ای از آن در بخش‌هایی از پارک ملی گلستان که زیستگاه مرال (بزرگ‌ترین گونه گوزن ایرانی) است، اتفاق افتاده. یکی از شکارچیان به ما می‌گفت: «من در گذشته شکارچی قهاری بودم و از شکار مرال بسیار لذت می‌بردم. زندگی پرتنشی داشتم و همیشه نگران بودم که نکند ماموران به خانه من بیایند و خانواده‌ام دچار هراس و ناامنی شوند. تا روزی که ماموران محیط زیست از من خواستند با آنها همکاری کنم. در ابتدا برایم غیرممکن و باورنکردنی بود، ولی از وقتی که راهنمای محلی برای مشاهده حیات‌وحش شده‌ام و به جای شکار، مرال‌ها را به علاقه‌مندان به طبیعت نشان می‌دهم، هم لذت می‌برم و هم احساس امنیت و آرامش می‌کنم و هم از این راه درآمدی کسب می‌کنم. اگر مرال‌ها شکار شوند، دیگر کسی برای دیدن آنها به منطقه ما نمی‌آید، ما این گردشگران علاقه‌مند به طبیعت را دوست داریم.»

روش مستقیم

مدیریت و حفاظت مناطق تحت حفاظت نیازمند بودجه است. معمولا بودجه‌های دولتی برای چنین برنامه‌های حفاظتی کافی نیست. دولت حفظ این مناطق را امری پرهزینه می‌داند و عموما تمایل چندانی به حل و فصل مشکلات و مسائل آن نشان نمی‌دهد. بنابراین، کاملا منطقی است که این مناطق در تلاش باشند به خودگردانی اقتصادی برسند و از درآمدهای حاصل از ورود بازدیدکنندگان حداقل بخشی از هزینه‌های صیانت از منطقه را تامین کنند. در اکثر مناطق تحت حفاظت، حصار و موانع فیزیکی برای جداسازی زیستگاه حیات وحش تعبیه نمی‌شود؛ به اصطلاح حیات وحش نباید در حالت جزیره‌ای قرار گیرد و جانوران باید در زیستگاه طبیعی خود امکان جابه‌جایی داشته باشند. همچنین لازم است تنوع ژنتیکی و در نهایت تنوع زیستی را حفظ کنند. این مساله مدیریت مناطق تحت حفاظت را که مساحت نسبتا زیادی هم دارند، مشکل‌تر و پرهزینه‌تر می‌سازد. بنابراین، نیروهای انسانی و تجهیزات وسیع‌تری برای مدیریت محیط و کنترل بازدیدکنندگان یا شکارچیان غیرمجاز در این مناطق مورد نیاز است.

سایر امکانات و نیازهای این مناطق از جمله مقابله با شرایط بحرانی مانند آتش‌سوزی‌های عمدی، شیوع بیماری در میان جانوران، شیوع آفت‌های گیاهی، مقابله با کمبود آب و سایر بحران‌ها همچنین تجهیزاتی مانند هلی‌کوپتر‌های امدادی، اسلحه‌های بیهوشی، امکانات نقل و انتقال جانوران بیمار و... مستلزم بودجه و منابع مالی است. به‌منظور برقراری پایداری اقتصادی و خودگردانی مالی در پارک‌ها و مناطق تحت حفاظت دنیا، برای بازدید از جاذبه‌های طبیعی در ازای امکاناتی که فراهم می‌شود و با در نظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی و نیازهای منطقه، از گردشگران ورودیه دریافت می‌شود. میزان این ورودیه متناسب با خدمات و امکانات ارائه‌شده است؛ به طوری که رضایتمندی گردشگر در این مناطق نیز مدنظر قرار می‌گیرد. این منابع مالی باید مستقیما برای حفاظت از اکوسیستم‌های طبیعی و جانوران و گیاهان ساکن آن صرف شود. در ایران، سازمان حفاظت از محیط زیست و سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری متولیان اصلی مناطق طبیعی‌اند که لازم است در این زمینه دستورالعمل‌های مشترکی داشته باشند تا به‌رغم مشکلات و کمبودهای بسیار در مناطق طبیعی، هزینه‌های دریافتی از گردشگران صرفا برای حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی صرف شود.

منبع: کتاب اکوتوریسم، راهی برای گردشگری پایدار