سمیرا محب‌علی
کارشناس ارشد ایران‌شناسی و موزه

امروزه در کشورمان، بازارها در شکل سنتی خود همانند گذشته محلی برای عرضه انواع کالا و البته با قیمتی پایین‌تر از مراکز خرید مدرن و مغازه‌های لوکس هستند و این خود تقاضای خرید از بازارهای سنتی را نزد بسیاری از مردم به‌ویژه طبقات متوسط جامعه، افزایش می‌دهد. از این‌رو در شهرهای گوناگون کشورمان به‌ویژه تهران شاهد حضور گسترده شهروندان در بازارهای سنتی هستیم؛ مردمی که قریب به اتفاق آنان بی‌‌توجه به جلوه‌های زیبایی‌شناسی و معماری ساختمان بازار تنها در میان راسته‌ها و دالان‌های آن، سرگردان یافتن کالای مورد نظر خود هستند. این به آن خاطر است که دیگر بوی خوراک‌های سنتی در بازارها به مشام نمی‌رسد، چایخانه‌ها و قهوه‌خانه‌ها کارکرد گذشته خود را از دست داده‌اند و صنعتگران سنتی نیز دیگر در بازارها به چشم نمی‌خورند. طبیعی است که ارتباط مردم با فرهنگ سنتی بازار نیز به تدریج کمرنگ شده و بازار هیچ جذابیتی جز خرید برای عموم مردم نداشته باشد.

این در حالی است که بازارهای سنتی به‌دلیل اینکه در قالب مجموعه‌ای چون امامزاده، مدرسه، کاروانسرا، حمام و مسجد قرار دارند، علاوه‌بر ارزش کارکردی، از نظر معماری نیز دارای جایگاه قابل تاملی هستند و از این رو همواره مورد توجه گردشگران بوده و در تعریف بسته‌های سفرهای شهری از سوی دفاتر خدمات مسافرتی، بازدید از بازار سنتی یک شهر نیز به‌طور معمول گنجانده می‌شود. رویکرد چنین برنامه‌هایی در بیشتر موارد توجه به معماری بازار است، چراکه بازارهای سنتی در دوره کنونی از بیشتر عناصر فرهنگی مردم یک شهر خالی شده‌اند. نقل این مطلب نقد بازارهای کنونی نیست، بلکه ضرورت آگاهی‌بخشی به مردمی است که زمان‌های زیادی را در بازار به سر می‌برند؛ از کسبه گرفته تا مشتریان، بدون آنکه کوچک‌ترین آگاهی نسبت به فضایی که در آن مستقر هستند، داشته باشند؛ افرادی که حتی اگر علاقه‌مند کسب این آگاهی نیز باشند، متولی برای دریافت این اطلاعات نمی‌یابند. این آگاهی بخشی جز با حضور راهنمایان گردشگری مستقر در بازار‌های سنتی میسر نخواهد شد. راهنمایانی مطلع و علاقه‌مند که بتوانند اطلاعات لازم را درباره معماری بازار و فضای موجود، تاریخ فرهنگی و اجتماعی آن، دکان‌های کهن و سایر عناصر وابسته به این مکان اقتصادی به مردم علاقه‌مند ارائه دهند. بهترین نحوه حضور این راهنمایان، جانمایی پایگاه‌های اطلاع‌رسانی در نقاط مختلف بازار برای استقرار راهنمایان آموزش‌دیده در این زمینه است.

رستوران‌های سنتی کوچک و کهنی که تقریبا در بیشتر بازارها دیده می‌شوند، چایخانه‌ها، دکان‌های کهنه، راسته‌هایی که از گذشته تاکنون به فروش یک کالای خاص اختصاص داشته‌‌اند، همه و همه مکان‌هایی مناسب برای استقرار راهنمایان گردشگری به‌شمار می‌روند. این اطلاع‌رسانی در رابطه با آیین‌های مناسبتی که از سوی بازاریان نیز هر ساله برگزار می‌شود، می‌تواند صورت گیرد. در مجموع باید یادآور شد، بازارهای سنتی خود به عنوان بخشی از ابنیه تاریخی که در رده میراث فرهنگی جای گرفته و در اکثر قریب به اتفاق شهرهای بزرگ کشور نمونه‌های شناخته‌شده و ارزشمند آن در سطح ملی و بعضا جهانی وجود دارد، از معدود ابنیه تاریخی هستند که کاربری خود را از زمان ساخت تاکنون حفظ کرده‌اند و به عنوانی میراثی با کاربری زنده تلقی می‌شوند. از این رو علاوه‌بر مرمت و بازسازی، نیازمند توجه بیشتر از منظر معرفی و اطلاع‌رسانی نیز هستند تا به این ترتیب فرهنگ مردمی بازار نیز برای نسل‌‌های امروزی که بازارگردی آنان به پاساژهای جدید و مدرن و کافه‌نشینی در آنها خلاصه شده، نیز معرفی شود.