قلم‌زنی؛ هنری7هزارساله

سابقه تاریخی هنر قلم‌زنی، به سیت‌ها و سکاها باز می‌گردد که حدود ۵ تا ۷ هزار سال پیش در جنوب روسیه و شمال ایران زندگی می‌کردند. این قوم در هنر قلم‌زنی به بالاترین سطح و درجه پیشرفت و ابداع رسیده بودند. از دیگر نمونه‌های تاریخی قلم‌زنی، باید به برنز لرستان اشاره کرد که متعلق به ۳ هزار سال پیش است.

قلم‌زنی در ایران دارای شیوه‌های مختلفی است؛ ریزه قلم‌زنی، برجسته‌کاری و مشبک کاری. در قلم‌زنی به‌صورت ریزه قلم‌زنی از ابزار آجدار و طرح‌های گل و مرغ، اسلیمی ختایی، صورت (مینیاتور) استفاده می‌‌شود و هنرمند قلم‌زن به‌صورت کامل با تسلط بر طراحی آثار قلم‌زنی می‌کند. در این شیوه همچنین طرح به‌صورت نیم برجسته است. در قلم‌زنی به‌صورت برجسته‌کاری، از قلم‌های بدون آج استفاده می‌کنند. در این شیوه اصولا طرح از پشت اثر برجسته با ضربات سنگین چکش قلمزنی و سپس روی اثر با تزئینات قلم‌زنی کامل می‌شود. همچنین در این شیوه، اثر از نظر اندازه بزرگ‌تر بوده و طرح‌های درشت‌تری طراحی می‌شود. در قلم‌زنی به‌صورت مشبک‌کاری، زمینه اثر توسط قلم‌های تیز و مخصوص بریده می‌شود تا نور از قسمت‌های بریده شده به خارج انتقال پیدا کند. هنر قلم‌زنی در مراسم آیینی ایران جایگاه ویژه‌ای داشته و اصولا در ساخت ضریح‌ اماکن مقدسه، از هنر قلم‌زنی به‌صورت برجسته کاری و بسیار زیبا و دقیق استفاده می‌کنند.

در گذشته نیز در مراسم آیینی، از ظروف شاخی شکل که به شکل سرحیوانات بوده و ریتون می‌نامیدند، استفاده می‌کردند و معتقد بودند با نوشیدن آب از ظرف مورد نظر، قدرت حیوان به انسان منتقل می‌شود. قلم‌های آجدار و بدون آج، انواع چکش، انبردست، پرگار، قیچی آهنبر، هسوم، استنبلی، اجاق‌گاز، قیر، گچ، سرپیک، تیزآب، فرچه، خاک اره و... از جمله ابزار در قلم‌زنی است. همچنین در قلم‌زنی ساخت اشیا را دوات‌گری و زرگری می‌نامند. دوات‌گری در واقع به ساخت ظروف یکپارچه گفته می‌شود که از فلز نقره، مس، برنج و طلا هستند. برای دوات‌گری از سندان‌های مخصوص و چکش‌های مختلف استفاده می‌شود. زرگری نیز ساخت اشیای فلزی است که به‌صورت جعبه، قلمدان و... درمی‌آیند که نیاز به جوشکاری و برش فلز دارند و جنس فلز از طلا، نقره، مس و برنج است.