دو تجربه آفریقایی تدوین برنامه جامع گردشگری

دنیای اقتصاد- امیر شاملویی: رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گفته که قرار است تا پایان سال جاری برنامه جامع گردشگری تدوین شود؛ وعده‌ای که پیش از این در سال گذشته نیز عنوان و گفته شده بود که این برنامه تا پایان سال ۹۴ تدوین می‌شود. تدوین برنامه‌ جامع اما حیاتی‌تر از آن است که تاکنون پشت گوش انداخته شده.

این طرح برای جذب گردشگران خارجی و تعیین چشم‌انداز و اهدافی که ایران در پی آنها است، بسیار مهم تلقی می‌شود. البته این نخستین باری نیست که مسوولان گردشگری می‌خواهند برنامه جامع برای گردشگری ایران تدوین کنند. پیش از این در ادوار قبل و بعد از انقلاب نیز برنامه‌های کمابیش کاملی برای گردشگری نوشته شده بود اما بسیاری از کارشناسان معتقدند چالش اصلی این برنامه‌ها در فاز اجرایی آنها است نه در متن. تدوین برنامه جامع گردشگری در کشورهای دیگر که گردشگری را از ارکان اقتصاد خود می‌دانند، پستی و بلندی‌هایی داشته و اهداف مختلفی را در خود جای می‌دهد. مراکش و آفریقای جنوبی دو کشور آفریقایی هستند که با برنامه‌ریزی بلندمدت برای گردشگری خود درصدد جذب هرچه بیشتر گردشگران خارجی و توسعه گردشگری داخلی خود هستند. نگاهی به تجربه این کشورها، می‌تواند شاخص‌های موثری را در اختیار برنامه‌نویسان ایرانی برای گردشگری قرار دهد.

اولویت‌های گردشگری 2020 مراکش

گردشگری در مراکش یک ابزار مهم برای بهبود و توسعه منطقه‌ای تلقی می‌شود و بیشتر مناطق، جمعیت‌ها و سایر دارایی‌های این کشور را به شکلی پایدار در بر می‌گیرد. گردشگری که اثرات تکاثری و فزاینده‌ای بر تمام بخش‌های اقتصاد دارد، نقش مهمی در کل این کشور ایفا می‌کند. در سال ۲۰۱۰ دستاورد گردشگری بین‌المللی برای مراکش این بود که به جایگاه بیست و پنجم جهان دست یابد. در اقتصاد مراکش، گردشگری در صدر جذب درآمدهای ارزی خارجی قرار دارد و دومین صنعت در خلق شغل و افزایش تولید ناخالص داخلی این کشور به شمار می‌رود. طبق آماری که در سال ۲۰۱۲ اعلام شده، سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی ۸/ ۷‌درصد بوده و حدود ۴۸۰ هزار شغل ایجاد کرده است. همچنین تعداد گردشگران ورودی در این سال، ۴/ ۹ میلیون نفر و تعداد اقامت‌های شبانه در این کشور، از مرز ۱۷ میلیون گذشته بود.

این کشور به‌دلیل مزایای ذکر شده، برنامه‌ریزی برای جذب حداکثری را در دستور کار خود قرار داد. اهدافی که برای چشم‌انداز گردشگری تا سال ۲۰۲۰ مراکش تدوین شده‌اند، بر صعود این کشور به جمع ۲۰ مقصد برتر گردشگری جهان و ایجاد مدلی پایدار در مقاصد مدیترانه‌ای تاکید می‌کنند و براساس برنامه جامع گردشگری این کشور، توریسم به عنوان یک اولویت ملی محسوب می‌شود. اهداف جزئی‌تر نیز ایجاد ۲۰۰‌هزار تخت جدید، دو برابر شدن ورود گردشگران توریستی، سه برابر شدن سفرهای داخلی، ایجاد ۴۷۰ هزار شغل مستقیم جدید، دو برابر شدن عواید ناشی از گردشگری و رسیدن آن به ۱۴۰میلیارد درهم و اضافه شدن ۲ درصدی تولید ناخالص داخلی عنوان شده است. چشم‌انداز گردشگری ۲۰۲۰ مراکش بر ۵ اصل اساسی تکیه دارد: تحقق چشم‌انداز ۲۰۱۰ این کشور، حرکت به سوی یک شکل یکپارچه‌تر بهبود وضعیت، ایجاد تنوع بسیار در این کشور برای پاسخگویی به تقاضاهای بازارهای مربوطه، اصلاح و بهبود ضعف‌های ساختاری دائمی این صنعت و در نهایت ایجاد توسعه پایدار در قلب استراتژی این کشور.

چارچوب فعالیت‌های استراتژیک برای تحقق این چشم‌انداز نیز که رویکرد خلاقانه‌ای به پایداری اتخاذ کرده است، مبتنی بر نسل جدیدی از محصولات گردشگری، مدیریت بلندمدت اکوسیستم و مشارکت مردم محلی در توسعه و مزایای گردشگری است. ازجمله این موارد می‌توان به ایجاد ۸ مقصد گردشگری جدید و نیز نهادسازی برای تاکید بیشتر بر توسعه پایدار در این کشور اشاره کرد. همچنین لازم است ایجاد ابزارهای خاص برای نظارت و ارزیابی شاخص‌های پایداری صنعت گردشگری (مانند آستانه تراکم گردشگران، مصرف آب، وضعیت جاذبه‌های فرهنگی طبیعی و برخی موارد دیگر) به وسیله نظارت‌های منطقه‌ای را نیز مورد توجه قرار داد. از سوی دیگر قدرت بخشیدن به معیار پایداری در استانداردهای حقوقی و قانونی برای تمایز ایجاد کردن میان نهادها و سازمان‌هایی که تلاش ویژه‌ای در این راه انجام می‌دهند، از موارد مهم تاکید شده سند چشم‌انداز گردشگری مراکش است.

البته سه چالش مهم نیز بر سر راه برنامه جامع این کشور قرار دارد؛ تضمین پایداری و حفاظت از منابع طبیعی مراکش و رفاه شهروندان، پاسخگویی به تحول اجتماعی و حساسیت‌های محیطی ناشی از ورود گردشگران و کسب فرصت برای ایجاد یک ویژگی متمایز در پایداری مراکش چالش‌هایی هستند که باید برای تحقق برنامه جامع گردشگری این کشور رفع شوند. همچنین این کشور در راستای جذب گردشگر با محدودیت‌هایی به‌دلیل مشکلات بخش‌های انرژی و آب در کشور خود، روبه‌رو است. درعین حال، این صنعت برای مراکش فرصتی فراهم می‌آورد تا در ثروت منابع طبیعی و مزیت‌های فرهنگی خود، سرمایه‌گذاری و به نحوی آنها را حفظ کند.

با توجه به برنامه‌های مراکش، اکوتوریسم نقش مهمی در این کشور دارد. موقعیت جغرافیایی این کشور به‌دلیل قرار گرفتن در میان دریای مدیترانه، اقیانوس اطلس و صحرای بزرگ آفریقا، تنوع زیستی و اکوسیستم‌های غنی و به شدت متنوعی را در کنار سکونتگاه‌های مختلف ایجاد کرده است. مراکش شبکه اکولوژیکی کشوری شامل ۱۰ پارک ملی و ۱۶۰ سایت زیست‌شناسی و اکولوژیکی دارد که گیاهان و حیوانات در معرض خطر یا کمیابی را در خود جای داده است. توسعه گردشگری در مناطق طبیعی از جمله توریسم ماجراجویانه، اکوتوریسم، گردشگری روستایی و غیره لزوما پرسش درباره حفاظت زیست‌محیطی از این مناطق را به‌وجود می‌آورد.

در همین حال، افزایش کیفیت، نوآوری و بهبود در حوزه این صنعت و تقویت پیشنهادهای گردشگری طبیعی در امتداد چشم‌انداز ۲۰۲۰ مراکش قرار گرفته‌اند.

نقش‌آفرینی بخش خصوصی و دولتی، ضامن تحقق چشم‌انداز آفریقای‌جنوبی

آفریقای‌جنوبی نیز برای توسعه گردشگری خود به تعریف برنامه‌ای جامع دست زده است. این کشور هدف خود را از ارائه چشم‌انداز گردشگری ۲۰۲۰-۲۰۱۵ تبدیل شدن به یکی از مرجح‌ترین مقاصد گردشگری در جهان و بیشینه کردن پتانسیل اقتصادی صنعت گردشگری برای این کشور و شهروندانش اعلام کرده است که ماموریت آن توسعه و اجرایی کردن یک استراتژی بازاریابی در سطح جهانی برای آفریقای‌جنوبی به‌شمار می‌رود. برای انجام این ماموریت برخی اقدامات نظیر توسعه و اجرایی کردن استراتژی‌های بازاریابی داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی با استفاده از تحقیقات، اطلاعات و مبتنی بر به اشتراک گذاشتن دانش کسب شده؛ توسعه و اجرای یک استراتژی برای برگزاری رویدادهای مربوط به کسب‌وکار؛ تسهیل همترازی استراتژیک استان‌ها و صنعت در حمایت از بازاریابی گردشگری؛ تلاش مستمر برای حمایت از رشد گردشگری و در نهایت اطمینان حاصل‌کردن از کارآیی استفاده از منابع در برابر استراتژی گردشگری درنظر گرفته شده‌اند. ارزش‌هایی نیز برای این برنامه موردتوجه است که فراگیری آحاد جامعه در بهره‌مندی از اقتصاد، مراقبت از کارکنان، پاسخگویی و مسوولیت‌پذیری در مورد نتایج و اقدامات اعمال صورت گرفته از جمله آنها به‌شمار می‌روند.

گردشگری آفریقای‌جنوبی بر پایه برنامه سوم قانون مدیریت امور مالی عمومی در سال ۱۹۹۹ عمل می‌کند. اجرای قانون گردشگری در سال ۲۰۱۴ نیازمند به‌روز کردن برنامه استراتژیک و طرح عملکرد سالانه این کشور و در کنار آن اسناد دولتی موجود بود. در همین حال، فصل سوم قانون گردشگری سال ۲۰۱۴ این کشور عملکردهایی را از جمله بازار آفریقای‌جنوبی به‌عنوان یک مقصد گردشگری داخلی و بین‌المللی برای گردشگری؛ بازار محصولات گردشگری آفریقای‌جنوبی و تسهیلات بین‌المللی و داخلی؛ توسعه و پیاده‌سازی یک استراتژی بازاریابی برای گردشگری که موجب ارتقای اهداف قانون مربوطه شود؛ ایجاد یک هیات گردشگری برای کمک به برگزاری رویدادهای کسب و کار در آفریقای جنوبی به عنوان یک مقصد با استفاده از هماهنگی در قراردادهای بین‌المللی؛ برقراری ارتباط با نهادهای حکومتی و دستگاه‌های مناسب برای ارتقای آفریقای‌جنوبی به‌عنوان مقصدی برای برگزاری این رویدادها و در نهایت گزارش کردن عملکرد مربوط به کارهای انجام شده برای هیات گردشگری آفریقای‌جنوبی فراهم می‌کرد. آفریقای‌جنوبی در سال‌های اخیر در صدد ایجاد محیطی برای اشتغال پایدار و رشد اقتصادی از طریق گردشگری بوده و به همین دلیل گردشگری آفریقای‌جنوبی قرار است نقش ویژه‌ای را در طرح توسعه ملی ۲۰۳۰ این کشور ایفا کند. استراتژی ملی بخش گردشگری در ماه مارس سال ۲۰۱۱ توسط کابینه تصویب شد و موارد مهمی در زمینه گردشگری در آن ذکر شده بود. این استراتژی از توسعه استراتژی رشد گردشگری داخلی در این کشور با هدف افزایش مشارکت توریسم داخلی در اقتصاد دفاع می‌کند. دستاورد آن نیز وابسته به کوششی همکارانه بین دولت و بخش خصوصی است. استراتژی رشد گردشگری داخلی، معیارهایی عملی در حمایت از فقدان فرهنگ گردشگری میان مردم آفریقای‌جنوبی، به‌ویژه در جوامعی که از قبل مزیتی در این مورد ندارند فراهم می‌کند. هدف از این استراتژی دستیابی به مجموعه اهدافی از طریق آموزش و افزایش آگاهی عمومی در سراسر کشور است و علاوه‌بر آن افزایش توان مالی و بیشتر در دسترس قرار گرفتن فرصت‌های سفر و گردشگری را نیز مدنظر قرار داده است. آفریقای‌جنوبی با انجام این کارها قصد دارد وضعیت گردشگری خود را هم در سطح داخلی و هم بین‌المللی بهبود بخشد و اقتصاد خود را از این طریق بیشتر رونق داده و علاوه‌بر اینها به‌طور فراگیری به سایر مناطق کشور نیز توجه کند.