تجربه تانزانیا از درآمدزایی از پارک‌های ملی

گروه گردشگری، امیر شاملویی: پارک‌های ملی یکی از مصداق‌های اکوتوریسم و استفاده از منابع طبیعی، محیط‌زیست و گونه‌های حیات وحش در راستای بهبود گردشگری و اقتصاد مناطق خاص یا کل یک کشور هستند که به‌خصوص در برخی کشورهای آفریقایی مورد توجه ویژه قرار گرفته‌اند. کشور ما نیز به‌دلیل داشتن محیط‌زیست غنی توانایی استفاده از چنین منابعی را دارد اما همواره بر سر چگونگی بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها، چالش‌های اساسی بین حامیان محیط‌زیست و حامیان توسعه گردشگری وجود داشته است. وجود ۲۶ پارک ملی در کشور، این پتانسیل را برای بهره‌گیری اقتصادی از آنها در راستای اقتصاد گردشگری محلی ایجاد کرده است اما تجربه ایران در این زمینه ضعیف و ناقص است. در همین حال، تانزانیا یکی از کشورهای آفریقایی است که توانسته با اداره هدفمند پارک‌های ملی و مناطق حفاظت‌شده طبیعی خود، از مواهب خدادادش برای درآمدزایی و ایجاد اشتغال بهره بگیرد؛ گرچه این کشور نیز با چالش‌هایی مواجه است.

اهمیت منابع طبیعی در اقتصاد محلی

به باور کارشناسان، اکوتوریسم پاسخی برای سفر به مناطق طبیعی است که محیط زیست را حفاظت می‌کند و رفاه مردم محلی را بهبود می‌بخشد. این مفهوم جدیدی است که تمام صنعت سفر را نسبت به محیط‌زیست حساس‌تر کرده و مردم محلی در چنین مقاصدی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. حتی گردشگرانی که به محیط‌زیست آسیب می‌رسانند، نیز به طور بالقوه می‌توانند فعالیت‌های بومگردی را نیز انجام دهند تا در نتیجه اعمالی برای حفاظت حیات وحش و دغدغه‌های مردم بومی صورت دهند. این موارد راه را برای اکوتوریسم به عنوان یک راه‌حل مناسب برای گردشگری باز کرده است. به‌طور کلی هدف و تمرکز تلاش‌های اکوتوریسم، درگیر کردن مستقیم جوامع محلی در سود و منفعت اقتصادی گردشگری با استفاده از جست‌وجوی فعالانه راه‌هایی برای آنها است تا در چرخه سود و گردشگری مبتنی بر طبیعت، همکاری کنند. علاوه‌بر این گرچه گردشگری یک وجه اقتصادی دارد اما اثرات بالقوه خود را نیز بر محیط‌زیست می‌گذارد به‌خصوص اگر به خوبی برنامه‌ریزی و مدیریت نشود. فعالیت‌های گردشگری در پارک‌های ملی نقش مهمی در محدوده گسترده استراتژی‌های موجود در جوامع محلی دارند، زیرا این جوامع از طریق این فعالیت‌ها درآمدزایی می‌کنند.

چنین مکانیزم‌هایی برای قادر ساختن جوامع محلی در دستیابی مستقیم به عواید گردشگری در درون و بیرون پارک‌های ملی کمک می‌کند. دولت تانزانیا از همین رو، برای گردشگری مشوق‌هایی را ایجاد کرده است. دولت تانزانیا از طریق وزارت منابع طبیعی و گردشگری و نیز سازمان جهانی گردشگری، نخستین کنفرانس پان آفریقایی را در زمینه مدیریت گردشگری پایدار در پارک‌های ملی و مناطق حفاظت شده برگزار کرد و به چالش‌ها و فرصت‌های آن پرداخت. این کنفرانس، در اکتبر سال ۲۰۱۲ در این کشور برگزار شد. هدف از این کنفرانس ارتقای گردشگری پارک‌های ملی به عنوان یکی از اجزای اصلی مدیریت پارک‌های ملی در آفریقا بود. همچنین هدف دیگری که این کنفرانس دنبال می‌کرد، به دست آوردن یک دیدگاه در مورد چالش‌های فعلی این صنعت، بر اساس زنجیره عرضه و تقاضا بود. علاوه‌بر مواردی که در بالا گفته شد، این کنفرانس بر همکاری‌های جدید و مدل‌های تجاری برای ساختارهای مدیریتی پارک‌ها تمرکز داشت تا سود اقتصادی و اجتماعی مربوط به جوامع محلی را بیشینه کند. اهمیت این نوع از گردشگری به گونه‌ای بود که این کنفرانس بیش از ۴۰۰ مقام مسوول از ۴۰ کشور آفریقایی را به خود جذب کرد.

چالش‌های یک مقصد طبیعت‌گردی

نتایج تحقیقاتی در سال ۲۰۱۲ نشان داده است که بهبودی در عملکرد صنعت گردشگری در تانزانیا به وجود آمده و این کشور شاهد افزایش شدیدی در درآمدهای ناشی از بازدیدکنندگان بین‌المللی بوده است. بیشتر بازدیدکنندگان تحت تاثیر کشور تانزانیا قرار گرفته‌اند؛ مقصدی باکیفیت و بی‌نظیر که مناظری چشم‌نواز و مردمی مهربان دارد. با این حال، تعدادی از بازدیدکنندگان اعلام کرده‌اند که بهبود بیشتر زیرساخت‌ها به‌ویژه جاده‌ها خصوصا در پارک‌های ملی و ارتقای کیفیت خدمات در برخی از هتل‌ها مورد نیاز است. نیاز به زیرساخت نشان می‌دهد دولت باید تلاش‌های خود در جهت بهبود جاده‌ها را ادامه دهد. این امر منجر به این می‌شود که پارک‌های ملی و سایر جاذبه‌های طبیعی و ساخته دست بشر برای بیشتر بازدیدکنندگان جذاب‌تر به نظر برسد و بیشتر به آنها سفر صورت بگیرد اما زیرساخت و سایر تسهیلاتی که در مهمترین مناطق نیاز به بهبود آنها حس می‌شود، همچنان در حال ارتقا هستند. حدود ۶۷ درصد از بازدیدکنندگانی که با آنان مصاحبه شده بود، دیدگاه‌های خود را در مورد لزوم بهبود وضعیت جاده‌ها در پارک‌های ملی به‌ویژه جاده بین مانیارا و تارانگیر ذکر کردند. آنان همچنین در دغدغه‌های خود، در مورد وضعیت ترافیک، وضعیت فرودگاه‌ها و تسهیلاتی مانند تهویه هوا و در دسترس بودن دستشویی‌های تمیز عمومی سخن گفته بودند. علاوه‌بر این، بازدیدکنندگان از فرآیند صدور ویزا در نقاط ورودی به کشور چندان راضی نبودند؛ به طوری که بیشتر آنان می‌گفتند این روند کند است و به اندازه کافی شفاف نیست. بازدیدکنندگان همچنین در مورد وضعیت نگهداری ساختمان‌های تاریخی به‌ویژه در استون‌تاون در زنگبار نیز نگران بودند. سایر دغدغه‌ها به مواردی همچون عدم پذیرش کارت‌های اعتباری در مراکز توریستی، عدم اطمینان از دسترسی به اینترنت و ناکافی بودن تعداد دستگاه‌های خودپرداز بود.

توصیه‌های سیاستی

اما توصیه‌هایی سیاستی برای بهبود وضعیت گردشگری پارک‌های ملی در تانزانیا انجام گرفته بود. یافته‌ها نشان می‌داد که جدا از آفریقا، اروپا و آمریکای شمالی که همیشه بازارهای گردشگری سنتی برای تانزانیا بوده‌اند، تعداد فزاینده‌ای از گردشگران آسیا-اقیانوسیه و خاورمیانه به این کشور وارد شده‌اند. این امر همچنین ثابت می‌کرد نیاز به عمیق‌تر کردن کوشش‌‌های ارتقای بازارهای سنتی در این کشور وجود داشته و استراتژی‌های بلندمدتی برای جذب گردشگران از بازارهای نوظهور باید توسعه پیدا کند. از سوی دیگر، چنانچه اشاره شد شفافیت و فرآیند صدور ویزا در نقاط ورودی به کشور یکی از معضلاتی بوده که برای اغلب گردشگران مشکل‌ساز بوده است. به این ترتیب، نیاز به افزایش شفافیت و کارآیی در فرآیند صدور ویزا یکی از موارد مهم در گردشگری پارک‌های ملی تانزانیا است. این امر می‌تواند از طریق درخواست ویزای مورد نیاز با استفاده از اینترنت و توجه کافی به نقاط ورودی کشور صورت گیرد. در همین حال همان‌طور که گفته شد، بسیاری از بازدیدکنندگان دغدغه وضعیت زیرساخت‌ها را دارند که نهادهای خاصی مسوول رسیدگی به آن شده‌اند. گردشگرانی که در مورد کیفیت خدمات شکایت دارند، معمولا در هتل‌ها زندگی می‌کنند. تلاش‌هایی باید برای رفع این دغدغه‌ها صورت بگیرد که شامل طراحی برنامه‌های تمرکز بر خدمات مراقبت از مشتری در مراکز اقامتی و نقاط ورودی به کشور است. طول اقامت نیز یکی از مهم‌ترین مواردی است که در گردشگری مهم است.

مدت اقامت در تانزانیا معمولا در سطح ۱۰ شب باقی مانده است، بنابراین برای ارتقای طول مدت اقامت گردشگران و افزایش میزان درآمد کشور و بخش خصوصی در مقصد موردنظر، تلاش‌ها باید برای تنوع بخشیدن به محصولات گردشگری در حیات وحش انجام و محصولات دیگری مانند اکوتوریسم، توریسم فرهنگی و کنفرانس‌ها برای تقویت آن برگزار شود. تلاش تانزانیا برای دستیابی به ارتقای اقتصادی، رفاه حال مردم و تسکین فقر از طریق تشویق توسعه گردشگری پایدار موجب شده که گردشگری از نظر اجتماعی و فرهنگی قابل پذیرش شده و از نظر اقتصادی امکان‌پذیر شود. همچنین اکوتوریسم که دوستدار طبیعت است موجب توجه به پایداری محیط‌زیست می‌شود. وجود دریاچه و پارک‌های ملی راه را برای رشد کارآفرینان محلی هموار کرده است. جوامع محلی پیرامون و مجاور این دریاچه به شدت تحت تاثیر فعالیت‌های اشتغال‌زایی در این مناطق قرار گرفته‌اند. این وضعیت باعث شده اشتغال بهبود یابد. از سوی دیگر، وجود فعالیت‌های تورگردانی و پارک‌های ملی موجب بهبود زیرساخت‌ها، رفاه اجتماعی، تامین آب، ارتباطات از راه دور و تسهیلاتی برای بازدیدکنندگان شده که بر زندگی شهروندان مناطق پیرامونی پارک‌های ملی نیز تاثیرگذار بوده و این موارد علاوه‌بر منافع مالی که به آنها تعلق گرفته، برای آنان سودمندی اجتماعی داشته است.

همچنین هنر، صنایع دستی، غذا و فعالیت‌های فرهنگی و فروش این موارد نیز افزایش نشان می‌دهد. تسکین فقر و بهبود استانداردهای زندگی از طریق توسعه پروژه‌های حمایت از اکوتوریسم، ایجاد مدارس، مراکز بهداشتی و مواردی از این دست نیز به مردم مناطق محلی کمک کرده است. با این وجود، کارشناسان معتقدند می‌تواند چالش‌هایی در این حوزه وجود داشته باشد. برای مثال بهبود زیرساخت و تسهیلات منجر به این می‌شود که جمعیت بیش از حد به منطقه آمده و فشار در مناطق حفاظت شده افزایش یابد. از سوی دیگر قیمت تولیدات محلی و مواد غذایی افزایش پیدا می‌کند، زیرا تقاضای این محصولات از سوی گردشگران بالاتر رفته است. تقاضای بالای تولیدات محلی منجر به افزایش قیمت‌ها شده و بر وضعیت جوامع محلی اثرگذار است؛ به طوری که آن دسته از افراد که قادر به پرداخت قیمت مواد غذایی و سایر اقلام نیستند، با محرومیت‌هایی مواجه می‌‌شوند. در نتیجه وابستگی به گردشگری بین‌المللی نیز معایب خاص خود را دارد و ممکن است با رکود جهانی آسیب ببیند.

توصیه‌های دیگری در زمینه بهبود گردشگری طبیعی نیز صورت گرفته است؛ از جمله اینکه نقش بخش خصوصی در افزایش و شکل‌دهی بخش گردشگری در میان جوامع محلی باید شفاف باشد. اکوتوریسم باید به خوبی برنامه‌ریزی، هماهنگی و مدیریت شود تا بر کاهش فقر در جوامع روستایی آفریقایی اثری داشته باشد. حفاظت از تنوع زیستی برای اطمینان از حال حاضر و آینده و نیز حفاظت از محیط‌زیست نیز در مباحث جهانی معاصر مهم تلقی می‌شود. احترام به عادات، آداب، رسوم، سنن و فرهنگ مردم محلی نیز باید مورد توجه قرار گیرد و تسهیلات اجتماعی باید به‌طور مستمر بهبود یابد تا به سطح رضایت مورد انتظار برسد. مجموع این توصیه‌ها می‌تواند برای ایران نیز مفید و قابل استفاده باشد.