افق روشن تسهیل ویزا در کشورهای OIC

گروه گردشگری، امیر شاملویی: در هفته اخیر پس از ملاقاتی که میان روسای جمهور ایران، آذربایجان و روسیه رخ داد، توافقاتی پیرامون تسهیل صدور ویزا بین دو کشور ایران و آذربایجان شکل گرفت. پیامد چنین رویکردی در کنار لغو ویزا با ارمنستان و گرجستان می‌تواند در افزایش تعداد گردشگران ورودی به ایران نقش موثری ایفا کند و علاوه‌بر این، مدت اقامت این گردشگران را در کشور افزایش دهد؛ موضوعی که خود پتانسیلی برای مراکز اقامتی و هتلداری ایجاد می‌کند.

به‌طور کلی به باور کارشناسان، لغو ویزا با کشورهای همسایه اثر مثبتی بر گردشگری یک کشور دارد، زیرا اکثر گردشگران هر کشور را با توجه به هزینه‌های حمل و نقل، تشابه فرهنگ و بسیاری موارد دیگر، همسایگان آن کشور تشکیل می‌دهند. بررسی سیاست‌های ویزا در کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی (OIC) نشان می‌دهد، هرجا که کشورهای عضو سعی در تسهیل صدور ویزا کرده‌اند، تعداد گردشگران ورودی‌شان رو به رشد گذاشته؛ درحالی که در شرایطی که درهای این کشورها به روی دنیا بسته بوده، این رشد تحقق پیدا نکرده است. سازمان همکاری کشورهای اسلامی که دومین سازمان بین دولتی پس از سازمان ملل متحد است، ۵۷ عضو دارد و مهم‌ترین اعضای این سازمان کشورهای مصر، الجزایر، مراکش، تونس، ایران، آذربایجان، اندونزی، عراق، مالزی، کویت، قطر، امارات، عربستان و ترکیه هستند.

لغو ویزا؛ موثرترین سیاست تسهیل سفر

با توجه به بزرگی بازار گردشگری جهانی و جنبه‌های مختلف رشد گردشگری، مقاصد این صنعت به‌طور فزاینده‌ای بر کانال‌های مختلفی تمرکز کرده‌اند که سفرهای درون‌مرزی را تسهیل کنند. حرکت جهانی به سوی تسهیل بیشتر سفر در حال انجام و موجب رونق گرفتن و تسریع رشد بخش گردشگری در سراسر دنیا شده است. برخی از مهم‌ترین روندهای مهمی که در تسهیل سفر و رشد اقتصاد گردشگری در جهان نقش ایفا می‌کند، عبارت است از: سیاست آزادسازی ویزا، توسعه شبکه هوایی کشور و بازاریابی مقاصد. در این بین، سیاست تسهیل صدور ویزا به‌طور موثری در افزایش تعداد بازدیدکنندگان و گردشگران نقش داشته است. اگرچه مقاصد گردشگری محدوده گسترده‌ای از تغییر سیاست‌ها برای تسهیل سفر را در نظر گرفته‌اند، اما بیشترین تاثیر از طریق حذف نیازمندی به ویزا یا معادل آن صدور ویزای الکترونیکی یا صدور ویزا در هنگام ورود به کشور مشاهده شده است. مزایای ناشی از بهبود اطلاعات، کاهش زمان انتظار و توافقات منطقه‌ای نیز در این میان اهمیت دارند.

تجارب جهانی ثابت کرده که سیاست آزادسازی ویزا یکی از قدرتمندترین اهرم‌ها در تسهیل سفر است. با این حال در سال ۲۰۱۴، مقاصد گردشگری جهان به‌طور متوسط از مسافران ۵۴ درصد کشورها می‌خواستند پیش از آنکه به مرزهای آنان وارد شوند، ویزا اخذ کنند. شهروندان ۳ درصد کشورها نیز مجاز بودند از ویزای الکترونیکی استفاده کنند؛ درحالی‌که ۱۶درصد از کشورها می‌توانستند در هنگام ورود به یک کشور درخواست ویزا را ارائه دهند. ۲۷ درصد باقی‌مانده نیز برای سفرهای با هدف گردشگری نیازی به ویزا نداشتند. در همین حال با توجه به سیاست آزادسازی ویزا، کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی (OIC) تمایل دارند محدودتر از بقیه دنیا باشند؛ حتی به‌رغم آنکه درجه باز بودن اعضای آن در سال‌های اخیر افزایش یافته است.

با این همه بین سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۳، اثر کل رشد در بخش‌های سفر و گردشگری در تمام کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی (شامل اثرات غیرمستقیم و القایی) حدود ۱۴ میلیون شغل و کل رشد بخش سفر و گردشگری در میان این کشورها بین سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۳ حدود ۳۳۴ درصد بوده است. حالا انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۳، اثر کل پیش‌بینی شده برای رشد بخش سفر و گردشگری در کشورهای عضو این سازمان ۱۰ میلیون شغل جدید فراهم کند. همچنین در طول یک دهه آینده، سود ناشی از توسعه سفر و گردشگری در این کشورها توسعه خواهد یافت که عمدتا به‌دلیل سیاست‌های تسهیل سفر و به‌ویژه تسهیل ویزا خواهد بود. براساس گمانه‌زنی‌ها، تا سال ۲۰۲۳ رشد سفر و گردشگری در میان اعضای این سازمان از نظر تاثیر گردشگری بر تولید ناخالص داخلی ۱۰۹ درصد خواهد بود.

اما در سال ۲۰۱۴، کشورهای OIC به‌طور متوسط از ۶۴ درصد جمعیت جهان قبل از وارد شدن به‌منظور یک سفر گردشگری بین‌المللی به مرزهای خود، می‌خواستند تا ویزا اخذ کرده باشند. ۳ درصد از مسافران به این کشورها مجاز به استفاده از ویزای الکترونیکی و ۲۶ درصد قادر به استفاده از ویزا در هنگام ورود به خاک آن کشورها بودند. تنها ۷ درصد از جمعیت جهان نیاز نیست برای سفر به کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی به قصد گردشگری ویزا اخذ کنند. از سوی دیگر، معافیت‌های ویزا توسط بسیاری از کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد اما این معافیت‌ها تنها برای چند کشور محدود قابلیت بهره‌برداری دارد؛ به این معنا که کشورهای عضو تنها با تعداد معدودی لغو ویزا یا تسهیل ویزا را برقرار کرده‌اند. برای مثال، تنها ۳ عضو از کشورهای عضو OIC از سیاست ویزای الکترونیک استفاده می‌کنند؛ ایران، ترکیه و امارات متحده عربی. بنابراین می‌توان گفت در مقایسه با سایر بلوک‌های اقتصادی و منطقه‌ای در سراسر جهان، اعضای OIC سیاست‌های ویزای باز دوطرفه نسبتا کمی (۱۰ درصد از آنها) دارند.

تاثیر سیاست‌های تسهیل ویزا بر آینده گردشگری کشورهای OIC

اما ویزاها عملکردی چند وجهی دارند. آمایشی که در میان اعضای سازمان همکاری اسلامی صورت گرفته بیان می‌کند که حفظ امنیت و کنترل نیروی کار یک کشور از جمله مهم‌ترین انگیزه‌ها برای تحمیل نیاز به ویزا برای مسافران درون‌مرزی این کشورها بوده است. مشاهدات تاریخی نشان می‌دهند افزایش معناداری در میزان ورود گردشگران به دنبال پیاده‌سازی و اجرای سیاست‌ها و فرآیندهای تسهیل صدور ویزا رخ داده است. به علاوه، مطالعات موردی انجام شده ثابت می‌کنند چند عضو سازمان همکاری اسلامی با موفقیت سیاست‌های مربوط به تسهیل ویزا را انجام داده‌اند و این کار از طریق اصلاحات سیاستی یک‌طرفه یا دوطرفه در سال‌های اخیر بوده است. با این وجود در میان کشورهای عضو همکاری اسلامی همچنان جا برای بهبود وجود دارد. انتظار می‌رود سهم گردشگران نیازمند به اخذ ویزای سنتی پیش از ورود به یکی از مقاصد گردشگری کشورهای OIC تا پایان دوره ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰، به ۵۶ درصد تحت سیاست‌های ویزای جاری رسیده باشد.

در کنار تسهیل سیاست‌های ویزا و گسترش همکاری برای سفر در کشورهای عضو این سازمان، برقراری ارتباط موثر میان این کشورها و ورود گردشگران، موجب رشد توریست‌های بین‌المللی که نیازمند به اخذ ویزای سنتی هستند، می‌شود و می‌تواند رشد بیشتری را نسبت به میزان پیش‌بینی‌شده فعلی برای گردشگران ۵ سال آینده در کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی ثبت کند. اعضای سازمان همکاری اسلامی به‌طور بالقوه تا پایان سال ۲۰۲۰ به‌دلیل سیاست‌های بهبود و تسهیل سفر از ۳۸ میلیون گردشگر اضافی بهره‌مند خواهند شد که نشان‌دهنده رشد ۶/ ۱۴ درصدی خواهد بود. در عین حال، افزایش گردشگران بین‌المللی در کشورهای OIC تا ۳۷ میلیارد دلار مخارج اضافی توسط گردشگران را تا پایان سال ۲۰۲۰ نصیب آنها خواهد کرد.

از سوی دیگر در کشورهای عضو این سازمان، شغل‌هایی که مستقیما ناشی از بخش سفر و گردشگری هستند تا پایان سال ۲۰۲۰ حدود ۳/ ۱ میلیون نفر افزایش خواهد یافت که نسبت به انتظارات سال ۲۰۱۵ حدود ۶ درصد رشد نشان می‌دهد. تقاضای بیشتر برای گردشگری، منجر به این می‌شود که اشتغال بخش سفر و گردشگری تا ۱/ ۲ میلیون نفر افزایش یابد. برای اینکه کشور‌های عضو سازمان همکاری اسلامی از این مزایا بهره‌مند شوند، باید به دنبال راهی باشند تا برخی توصیه‌های زیر را اجرایی کنند. تسهیل دسترسی از طریق بهبود سیاست‌های صدور ویزا شامل بهتر ارتباط برقرار کردن با گردشگران نیازمند به ویزا، بهبود کارآیی‌های مربوط به کاربرد ویزا، تطبیق سیاست‌های متقابل لغو ویزا، سفر بدون ویزا در میان کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی یا ویزای توام بین کشورهای سازمان همکاری اسلامی از جمله این موارد است.

چالش‌های موجود در تسهیلات سفر

با این‌همه کشورهای مقصد برای تسهیل سفر گردشگران خارجی با چند چالش روبه‌رو هستند. این چالش‌ها از نظر ماهوی و شدت آن از کشوری به کشور دیگر تفاوت دارند و می‌توانند اثرات کارآیی اصلاحات سیاستی و برنامه‌های در نظر گرفته شده را برای بهبود رویه سفر و افزایش تقاضای گردشگری کاهش دهند. درحالی‌که موانع بالقوه زیادی در بازارهای مقصد در میان کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی وجود دارد، ۴ مورد که بیشترین فشار و تاثیر را دارند عبارتند از: ناکارآمدی‌های دولتی، دغدغه‌ها و نگرانی‌های امنیتی، زیرساخت ناکافی و سیاست‌های محدود برای ویزا.

ناکارآمدی‌های دولتی می‌تواند کار را برای دسترسی گردشگران به ویزا دشوار کند و به‌طور بالقوه جریان ورودی گردشگران را تحت تاثیر قرار دهد. علاوه‌بر این، تغییرات در نظام‌ها، دیدگاه‌های فرهنگی مختلف (از نظر نژادی، مذهبی یا جامعه‌شناسی اقتصادی) و فقدان ساختار قانون‌گذاری سازگار، این ناکارآمدی‌ها را تشدید می‌کند. در این چنین محیطی، تغییرات در سیاست ویزا می‌تواند غالبا بدون سیستمی از بازبینی‌ها و تعادل‌ها برای تنظیم فرآیند قانون‌گذاری رخ دهد. تغییرات سیاسی شگرف همچنین می‌تواند نیاز به ویزا را در دوره زمانی کوتاهی اصلاح کرده و ورود گردشگران به کشور اصلاح‌کننده قوانین را تحت تاثیر قرار دهد.

امنیت نیز دغدغه اولیه گردشگران و کشورهای میزبان است و فقدان آن موجب کاهش عمده تعداد سفر و محدودیت بخش سفر می‌شود. به‌طور سنتی، وقتی خطر خشونت در دولت میزبان زیاد باشد، ممانعت از تسهیل ویزاهای سفر را برای وارد شدن به شهرها یا مناطق پرخطر در پی دارد. زیرساخت نیز نقش مهمی در تعیین تقاضا برای یک مقصد خاص ایفا می‌کند. بدون پروژه‌های سرمایه‌گذاری هدف برای توسعه شاهراه‌های گسترده یا شبکه‌های حمل‌ونقل ریلی، کشورها در شرایطی قرار می‌گیرند که برای گردشگران کشورهای خارجی کمتر جذاب به نظر برسند. همین امر برای آن دسته از کشورها که با ظرفیت سفر جهانی محدودی به‌دلیل بنادر ابتدایی ورودی خود و شبکه‌های غیرقابل اعتماد یا توسعه‌نیافته برق و ارتباطات مواجه هستند نیز درست است. از سوی دیگر، محدودیت سیاست ویزای دوطرفه مانع مهمی برای سفر به بسیاری از مقاصد جهان قلمداد می‌شود. اغلب، دولت میزبان سیاست‌های ویزای محدودی را به‌کار می‌گیرد تا بر گروهی از مسافران تاثیر بگذارد. صرف‌نظر از انگیزه این کار، ممانعت از صدور ویزای دو طرفه برای جریان سفر بین کشورها مضر است و منافع گردشگری بین‌المللی را در مورد کشورهایی که آنها را وضع کرده‌اند، محدود می‌کند.

تجربه موفق عمان و امارات در تسهیل ویزا

از میان کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی تجربه دو کشور عمان و امارات متحده عربی در خصوص تسهیل صدور ویزا جالب است. عمان از نظر پذیرش گردشگر در میان کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی جایگاه متوسطی دارد. با این حال، تقاضا برای سفر به عمان در طول دهه اخیر به شدت رشد کرده است. تعداد گردشگران ورودی به عمان از بازارهای عمده اروپایی مانند آلمان، بریتانیا و فرانسه در کنار ایالات‌متحده آمریکا به‌طور ثابت تا سال ۲۰۱۱ رشد داشت، اما پس از وقوع بهار عربی در این سال سهم گردشگران اروپایی در این کشور نیز تحت تاثیر قرار گرفته و از آن کاسته شد. سفر به عمان سال‌های اخیر به‌طور قابل ملاحظه‌ای با نوسان روبه‌رو بوده است. باز بودن درهای عمان برای گردشگران خارجی نیز در طول سال‌های اخیر به‌طور چشمگیری کاهش یافته؛ به طوری که سهم جمعیت جهانی نیازمند ویزا برای ورود به عمان از ۲۸ درصد در سال ۲۰۰۸ به ۷۲ درصد در سال ۲۰۱۴ رسید. در همین حال، برای بهبود بخشیدن به تقاضای گردشگری تحت الگوی ویزای محدود، عمان در فوریه سال ۲۰۱۲ هزینه‌های مربوط به چند نوع ویزای گردشگری را تا ۷۵ درصد کاهش داد؛ هزینه ویزای توریستی ۱۰ روزه به ۱۳ دلار کاهش یافت و هزینه‌های مربوط به ویزای کروز نیز حذف شدند.

در مدت کوتاهی پس از آن، طول اقامت برای ویزای کروز از ۲۴ ساعت به ۴۸ ساعت ارتقا یافت. در نتیجه این سیاست‌ها مجموع ورود گردشگران به استثنای گردشگران کروز در نتیجه این اقدامات در سال ۲۰۱۲، حدود ۲۳ درصد نسبت به سال قبل از آن افزایش یافت. کاهش هزینه‌های مربوط به صدور ویزا موجب شدت گرفتن روند جذب گردشگر (حدود ۳۲۱ هزار نفر افزایش) به عمان شد. با این کار تاثیر انقلاب‌های عربی در این منطقه بر روند گردشگرپذیری عمان جبران شد و تا حدودی نیز حتی بالاتر از پیش از آن رویدادها قرار گرفت. از همین رو، عمان نمونه موفقی از سیاست‌های تسهیل صدور ویزا به شمار می‌رود. امارات متحده عربی نیز یکی از سریع‌ترین رشدهای پذیرش گردشگر را در میان کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی دارد و تنها از ۵ درصد جمعیت جهان برای سفر به این کشور ویزای سنتی درخواست می‌کند. محبوبیت گردشگری امارات با تسهیل صدور ویزا بیشتر نیز شده است. در نوامبر سال ۲۰۱۲، امارات یک الگوی ویزای چندگانه معرفی کرد که به گردشگران کشتی‌های کروز اجازه می‌داد تا ویزای ورودی چندباره ۳ ماهه با حداکثر مدت اقامت ۱۴ روز در هر بار را دریافت کنند. این الگو به تاجران و سرمایه‌گذاران املاک نیز گسترش یافت. آنان می‌توانستند ویزاهای چندباره ورود تا ۶ ماه با حداکثر مدت اقامت ۳۰ روز در هر سفر، دریافت کنند. در مدت ۷ ماه پس از معرفی این الگو، روند کلی ورود گردشگران به امارات حدود ۱۴درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایش یافت. مخارج گردشگران نیز در نتیجه این سیاست نسبت به سال گذشته افزایش نشان می‌داد.

افق روشن تسهیل ویزا در کشورهای OIC