پنج توصیه برای حل چالش آب در گردشگری

گروه گردشگری- امیر شاملویی: بحران آب و پیامدهای آن در سال‌های اخیر افزایش داشته است. این بحران که در پی دلایل انسانی و طبیعی زیادی از جمله گرمایش بی‌سابقه زمین و کاهش بارندگی پدیدار شده، از جوانب مختلف بر حیات بشر تاثیر گذاشته و شاید یکی از مهم‌ترین این جنبه‌ها، اقتصاد باشد. علاوه بر این، بحران آب می‌تواند بر بخش‌های مختلف اقتصاد از جمله گردشگری تاثیر بگذارد. به همین خاطر است که اتحادیه اروپا نیز در گزارش‌های خود به بررسی معضل آب و اثر آن بر گردشگری در قاره سبز و نیز برخی دیگر از مناطق جهان پرداخته و با اشاره به اهمیت جمع‌آوری آمار و اطلاعات در خصوص مصرف آب به معضلات آن اشاره کرده است. این گزارش در نهایت پنج راهکار کلی را در قالب توصیه‌های نهادی و فنی برای اینکه بخش گردشگری از کمبود آب در جهان چندان متاثر نشود و اثر کاهنده‌ شدیدی نیز بر مقادیر مصرف آب نداشته باشد، مورد بررسی قرار داده است.

دو چالش گردشگری در مصرف آب

منطقه مدیترانه یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری جهان است. با رشد قابل‌ پیش‌بینی جریان گردشگران در این منطقه و افزایش تقاضای آب که بیش از همه برای کشاورزی است اما به منظور مصارف خانگی نیز استفاده می‌شود، مدیریت منابع آب به چالشی عمده برای کشورهای مدیترانه و بخش گردشگری تبدیل شده است. در حوزه مدیترانه، مصرف آب در بخش گردشگری نسبت به سایر بخش‌ها مانند کشاورزی اندک است. برآوردهای انجام شده در این مورد گویای آن است که مصرف آب با میزان اقامت در هتل‌ها که سهم بزرگی از ترافیک گردشگری را تشکیل می‌دهند، ارتباط دارد و در کشورهایی نظیر مالت و قبرس حدود ۵/ ۴ درصد مصرف آب را تشکیل می‌دهد و حدود ۲ درصد در مقاصد گردشگری عمده مانند یونان و تونس را شامل می‌شود. در کشورهایی که گردشگر کمتری دارند، این میزان مصرف آب پایین است؛ برای مثال ۱/ ۰ درصد در سوریه و ۵/ ۰ درصد در رژیم اشغالگر قدس. به اعتقاد کارشناسان، روند مورد انتظار برای افزایش سریع در چنین مصرفی با رشد تعداد گردشگران ورودی و نیز افزایش نیازمندی‌های آسایشی و توسعه تسهیلات برای متنوع کردن گردشگری (مانند استخرهای شنا و زمین‌های بازی گلف) ارتباط دارد.

از طرف دیگر، بخش گردشگری چند مشکل بسیار خاص در مورد مصرف آب دارد؛ تمرکز فصلی یکی از ویژگی‌های صنعت گردشگری است که در آن، سفر معمولا در دوره‌ای انجام می‌شود که منابع آبی کمیاب هستند. همچنین تمرکز شدید بر خطوط ساحلی، جزایر و نیز سایت‌های طبیعی حساس وجود دارد. پیشنهاد برای سفر معمولا در مواردی مطرح می‌شود که تسهیلاتی در آن محل وجود داشته باشد؛ امری که خود منجر به مصرف بیشتر آب شود. اما از سوی دیگر، گردشگری منبعی برای کسب درآمد محسوب می‌شود و می‌تواند سیستم‌های تامین آب مناطق محلی و بهداشت را ارتقا دهد زیرا تصفیه آب را بهتر می‌کند. چالش‌های فوق بیانگر این مطلب هستند که لازم است دانش را در حوزه اثرگذاری گردشگری بر مدیریت منابع آب بالا ببریم تا بتوانیم سیاست‌های زیست‌محیطی و گردشگری را به درستی جهت‌دهی کنیم؛ به خصوص در مواردی که خشکسالی و کم‌آبی، کشورها را تهدید می‌کنند.

«پرچم آبی» برای مصرف آب در گردشگری

در همین حال، گردشگری و محیط‌زیست هر دو ارتباط مستقیمی با آب دارند. معضل آب و گردشگری تنها به مصرف آب در هتل‌ها یا تسهیلاتی که توسط گردشگران مورد استفاده قرار می‌گیرد، بستگی ندارد. آب یک منبع مهم گردشگری نیز به شمار می‌رود که جذابیت یک مقصد گردشگری می‌تواند به آن بستگی داشته باشد. برای مثال، مناظر، گردشگری سلامت و درمان، حمام‌های ساحلی و ورزش‌های آبی مانند قایقرانی و انواع شنا به آن وابسته است. به باور کارشناسان، در این بخش، آب صرفا به مصرف نمی‌رسد بلکه گردشگری به این جذابیت‌های مبتنی بر آب بستگی دارد و ممکن است با کاهش آب جذابیت آن نیز افت کند. در فصل گرما که مطابق با اوج سفر نیز هست، تضاد در استفاده از منابع ممکن است بین بخش‌های مختلف استفاده‌کننده از منابع آب مانند کشاورزی و تولید برق و مصرف خانوارها افزایش یابد. با وقوع این امر، ممکن است تسهیلات ارائه‌شده به گردشگران مقدم بر تامین و عرضه آب برای بخش‌های دیگر قرار گرفته و کشاورزی و خانوارها با کاهش دسترسی به آب روبه‌رو شوند که چاره‌های متفاوتی از قبیل قطع آب، کنترل حجم یا جیره‌بندی آن را در دستور کار دولت‌ها قرار دهد. به نظر می‌رسد روند گرم‌شدن کره زمین و تغییر وضعیت آب و هوایی نیز اثرات مربوط به آب را در کنار افزایش جمعیت زمین تشدید کند.

از سوی دیگر گردشگری می‌تواند دلیل خوبی برای بالا نگه داشتن کیفیت آب باشد. سازمان‌های مسوول مدیریت آب و مقامات محلی به این امر اشاره‌ کرده‌اند که کیفیت آب می‌تواند بر گردشگری اثر بگذارد. در این خصوص، «پرچم آبی» به عنوان یک برنامه‌ داوطلبانه برای شهرداری‌ها و مناطق دریایی، می‌تواند مفید باشد و بر مدیریت گردشگری اثر بگذارد. این برنامه در ۳۶ کشور از جمله کشورهای اروپایی، مراکش، آفریقای جنوبی، کانادا، نیوزیلند و کشورهای حوزه دریای کارائیب مورد استفاده قرار گرفته و در توسعه پایدار، گردشگری و محیط‌زیست موثر است.

توصیه‌های مدیریت آب در گردشگری

چنانچه پیش‌تر اشاره شد، کمبود آب و گردشگری می‌توانند بر یکدیگر اثرگذار باشند اما کارشناسان برای حل این مساله تمهیداتی اندیشیده‌اند. در این راستا برخی توصیه‌های سازمانی و فنی برای پوشش دادن معضل آب و گردشگری مطرح شده است؛ با این وجود لزوم توجه بیشتر به مساله آب نیازمند درک و توجه عمیق‌تری است. یکی از مباحثی که برای بهبود مصرف آب در بخش گردشگری مطرح می‌شود، توصیه‌های فنی است. توصیه‌های فنی بخش‌های مختلفی را در بر می‌گیرد که ازجمله مهم‌ترین این موارد توجه به بخش اقامت گردشگری و مصرف آب در این حوزه است. علاوه بر این، سایر بخش‌هایی که مورد توجه فعالان و سیاست‌گذاران بخش آب و گردشگری قرار گرفته عبارتند از: توجه به بخش غیررسمی و غیربازاری، نگاه وسیع‌تر به بخش گردشگری و جمع‌آوری اطلاعات دقیق مربوط به این حوزه. سهم بخش غیررسمی و غیر بازاری می‌تواند در برخی کشورها مهم و چشمگیر باشد. اگرچه سهم این بخش در مقایسه با کل مصرف آب چندان زیاد نیست اما در بخش گردشگری تاثیرگذار است. برای مثال در تونس، تولیدات گردشگری عمدتا مبتنی بر هتل بوده و سهم بخش گردشگری در بازار غیررسمی و غیربازاری اندک است. این امر موجب می‌شود تمرکز بر هتل‌ها و موارد مشابه مانند دهکده‌های گردشگری برای تعیین تاثیر گردشگری و آب موثر و مفید باشد.

در مراکش نیز که گردشگری روستایی آن هنوز تاثیر چندانی در گردشگری ملی این کشور ندارد، این مورد مشهود است. این درحالی است که رسمی کردن این اشکال از گردشگری می‌تواند در بلندمدت به چشم بیاید و اثر مهمی داشته باشد. از سوی دیگر، تاثیر محلی این اشکال در حال توسعه گردشگری بر منابع آب ممکن است قابل توجه باشد. برخی اقدامات محلی مانند افزایش آگاهی مالک و گردشگر و همچنین بازرسی و نصب برخی تجهیزات فنی که مصرف آب را کاهش می‌دهند، باید توسط مقامات یا سازمان‌های مربوطه در دستور کار قرار گیرند. در کشورهایی که اقامت در بخش غیررسمی سهم بزرگی در فعالیت‌های گردشگری دارد نیز می‌توان مصرف این گردشگران را به عنوان مازاد مصرف آب توسط یک خانوار که آنها را در خانه خود جای داده‌اند، در نظر گرفت و این نسبت را در آمار مربوط به گردشگری استفاده کرد اما آنچه مشخص است این است که در مجموع برای این کار باید ابزار مناسبی ارائه کرد.

اما برای مدیریت بحران آب در حوزه گردشگری، کارشناسان توصیه‌های نهادی را نیز ارائه می‌کنند. ایجاد یک کارگروه ملی برای موضوع آب و گردشگری که می‌تواند نقطه آغازین کار باشد، یکی از این توصیه‌های نهادی است. هدف این کارگروه‌ها می‌تواند این باشد که نقش‌‌آفرینان در بخش آب و گردشگری را پیرامون هم جمع کند؛ آگاهی آنها را در مورد معضل آب افزایش دهد؛ همکاری‌ نهادها را بین مقامات آب و گردشگری با نگاهی به جمع‌آوری اطلاعات موجود افزایش دهد؛ یک برنامه کاری رایج برای این رویداد تعریف کند؛ بحث در مورد تغییرات مورد نیاز از سوی قانون را پیگیری کند که شامل طبقه‌بندی هتل‌ها، معیارهایی برای ارائه یارانه‌ها، قواعدی برای استفاده مجدد از آب‌های هرز، نرخ‌های متفاوت برای سازمان‌های گردشگری و سایر مواردی از این قبیل می‌شود. همچنین از اطلاعات و داده‌هایی که برای تصمیم‌گیری در مورد سیاست‌های مدیریت آب به دست می‌آید، بهترین استفاده را کنند. حالا به نظر می‌رسد در ایران نیز مانند بسیاری از مناطق جهان اثرات ناشی از کمبود آب در بخش‌های مختلف حاشیه‌ساز شده است. بنابراین می‌توان با به‌کارگیری توصیه‌های فوق از اثرات منفی بحران آب در گردشگری کاست و از سوی دیگر سعی کرد مصرف آب در گردشگری را به حدی معقول رساند.