گره‌گشایی از تار و پود فرش و صنایع‌دستی

گروه گردشگری، امیر شاملویی: نگاهی به آمار صادرات غیرنفتی سال ۱۳۹۴ نشان می‌دهد در بین پنج گروه صادراتی، بخش فرش و صنایع‌دستی با صدور ۱۲ هزار تن به ارزش ۳۳۳ میلیون دلار، جایگاه آخر را به دست آورده و تنها سهم ۸/ ۰درصدی را به خود اختصاص داده است. در روزهایی که بیست‌و‌ششمین نمایشگاه ملی صنایع دستی درحال برگزاری است و غرفه‌های فرش و گلیم نیز از استان‌های مختلف در این نمایشگاه حضور دارند، برخی کارشناسان معتقدند یکی از مهم‌ترین مسائل مربوط به این حوزه، روند صادرات و فروش آن به کشورهای دیگر به شمار می‌رود که با دشواری‌هایی روبه‌رو بود؛ گرچه حالا با پایان یافتن تحریم‌ها امیدها نیز برای بهبود اوضاع افزایش یافته است.

صنعت فرش به لحاظ ساختار سازمانی از صنایع‌دستی جدا شده و به اعتقاد معاون صنایع‌دستی کشور جدایی فرش، سنگ‌‌های قیمتی و دیگر اقلام که بعضا نزد این معاونت مدیریت می‌‌شوند بزرگ‌ترین آسیب را به این حوزه وارد آورده، در سال‌های اخیر حوادث مختلفی را از سر گذرانده است.

نگاهی به وضعیت اخیر فرش

در سال ۱۳۸۸ و پیش از تشدید تحریم‌ها، ایالات متحده آمریکا بزرگ‌ترین واردکننده انواع فرش و محصولات مشابه نظیر صنایع‌دستی از ایران بود و پس از آن آلمان، امارات و لبنان دیگر واردکنندگان عمده فرش‌های مختلف از ایران بودند. مجموع صادرات انواع فرش و منسوجات کفپوش ایران در این سال به حدود ۵۱۶ میلیون دلار می‌رسید و وزن آن بالغ بر ۱۰ هزار تن بود. این امر به معنی آن بود که هرکیلوگرم از این محصول ۸۲/ ۵۱ دلار ارزش داشت. در زمینه فرش دستباف نیز ترکیه رتبه اول واردات از ایران را داشت که در سال‌های بعد آلمان جای این کشور را گرفت و ترکیه به مرور واردات خود را بسیار پایین آورد. پس از ترکیه، آلمان، امارات، برزیل و لبنان مهم‌ترین کشورهای واردکننده فرش دستباف و سوماک از ایران در سال ۱۳۸۸بودند.

بین سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۳ که تحریم‌های شدیدتری علیه ایران اعمال شد، نتیجه بر اقتصاد ایران و از جمله بازار این محصول نیز اثرگذار بود. طی این مدت صادرات فرش دستباف و سوماک(یک نوع گلیم) ایرانی که در سال ۱۳۹۰ (۲۰۱۱) به اوج خود رسیده و بیش از ۲۳ میلیون دلار شده بود، تا ۱۵ میلیون دلار در سال ۱۳۹۳ کاهش یافت. از طرفی، صادرات انواع فرش و منسوجات کفپوش تا سال ۱۳۹۰ به ۵۸۸ میلیون دلار رسیده بود که وزن این میزان صادرات بالغ بر ۱۰ هزار و ۵۹۰ تن بود، اما از این سال به بعد ارزش صادرات ایران در انواع فرش و سوماک و فرش دستباف به‌رغم افزایش وزن صادراتی، کاهش شدیدی داشت و تا سال ۱۳۹۲ به ۳۵۴ میلیون دلار رسید. سپس در سال ۱۳۹۳ تا ۱۵۳ میلیون دلار سقوط کرد.

همانطور که گفته شد، در سال ۱۳۹۳، صادرات انواع فرش ایران بالغ بر ۱۵۳ میلیون دلار و وزن صادرات آن حدود ۸ هزار و ۶۰۰ تن بود. از این بین فرش دستباف و سوماک ۴۹۷ تن را در بر می‌گرفت که ارزش آن حدود ۱۵ میلیون دلار بود. بزرگ‌ترین واردکنندگان فرش دستباف در سال ۱۳۹۳، آلمان، دانمارک، امارات متحده عربی، انگلستان و کلمبیا بودند اما از نظر واردکنندگان کلیه انواع فرش و محصولات کفپوش منسوج، کشورهای آلمان، پاکستان، عراق، لبنان، انگلستان و سوئد برترین رتبه‌ها را داشتند. علاوه‌بر این، بهای فرش دستباف و سوماک ایرانی نیز در سال‌های اخیر تنزل یافته است. میانگین قیمت هر کیلو فرش دستباف ایرانی از ۶۲ دلار در سال ۱۳۸۸ دچار نوسان شد و در نهایت در سال ۱۳۹۰ به ۵۸ دلار رسید؛ اما از این زمان به بعد روندی نزولی را آغاز کرد و به بهای ۳۰ دلار در ازای هر کیلو در سال ۱۳۹۳ تنزل یافت. از طرفی، قیمت فرش ایران به‌طور کلی شامل انواع گلیم و منسوجات کفپوش، در طول سال‌های اخیر کاهش یافته و در حدود ۳۰ دلار برای هر کیلوگرم متوقف شده است. قیمت فرش‌های مختلف از فرش دستباف بسیار کمتر است.

رفع تحریم و ظهور افق‌های نو در بازار فرش

ایالات متحده آمریکا در سال ۱۳۸۸ (۲۰۰۹) قبل از وضع تحریم‌های خود علیه فرش ایران، در کل ۸۲ میلیون دلار فرش و انواع کفپوش‌های منسوج از ایران وارد کرده بود که تنها گلیم، سوماک، کارامانی و فرش‌های دستباف بالغ بر ۳۶۲ هزار دلار می‌شد. بزرگ‌ترین رقم واردات آمریکا از ایران در فرش و محصولات مشابه نیز مربوط به فرش و کفپوش‌های بافته‌شده از مو یا کرک حیوانات بود که از مرز ۸/ ۸۱ میلیون دلار می‌گذشت. این رقم در سال بعد یعنی ۱۳۸۹ (۲۰۱۰) به ۸۵/ ۷۵ میلیون دلار رسید که سهم فرش دستباف در آن نسبت به سال قبل افزایش یافته بود.

با آغاز تحریم‌های فرش از سوی آمریکا در سال ۲۰۱۰، رقم واردات فرش از ایران توسط ایالات متحده تقلیل یافت و در سال ۲۰۱۱ (۱۳۹۰) به ۴۰۰ هزار دلار رسید و سهم واردات آن کشور از فرش دستباف نیز قطع شد. در سال ۱۳۹۱ (۲۰۱۲) واردات فرش آمریکا از ایران بار دیگر کاهش یافت و به ۲۳۴ هزار دلار رسید. این روند در سال‌های بعد نیز حفظ شد و در ۱۳۹۲ (۲۰۱۳) به ۵۵ هزار دلار و در سال ۱۳۹۳ (۲۰۱۴) به ۵/ ۳۳ هزار دلار تنزل پیدا کرد.

این موضوع بر صادرات فرش ایران به‌خصوص فرش دستباف اثری منفی داشت. با شنیدن خبر رفع تحریم فرش ایرانی از فهرست تحریم‌های آمریکا می‌توان امیدوار بود که این محصول بار دیگر راه خود را به خانه‌های آمریکایی‌ها پیدا کند و رشد زیادی داشته باشد؛ زیرا همان‌طور که اشاره شد قبل از تحریم شدن، تقاضای فرش دستباف نسبت به سال قبل آن دو برابر شده بود. تمام این موارد به شرطی است که به کیفیت این محصولات نیز توجه شود تا بتواند مشتریان قدیمی را دوباره به بازار فرش ایران برگرداند.

دورنمای بازار فرش

هرچند خبرها حاکی از آن است که در شرایط پسابرجام، صادرات فرش به کشورهایی نظیر ایالات متحده آمریکا از سر گرفته شده و این می‌تواند خبر خوشی برای افزایش صادرات این محصول باشد، اما پیش از این سیدرضی حاجی‌آقامیری، نایب رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف، در گفت‌وگو با «ایسنا» اظهار کرده است که فرش‌های صادراتی که برای نخستین بار پس از وقفه‌ای چندساله به این کشور صادر شده‌اند، کیفیت چندانی نداشته و از نازل‌ترین و بی‌کیفیت‌ترین نوع فرش‌ها بوده و به صورت فله‌ای به آمریکا صادر شده است. این اتفاق و تداوم آن می‌تواند بر وجهه فرش ایرانی در جهان خدشه‌ای ترمیم‌ناپذیر وارد کند و از نظر جنبه‌های اقتصادی نیز به زیان تولیدکنندگان فرش دستباف در کشور تمام شود.

علاوه‌بر این در شرایطی فرش از صنایع‌دستی جدا شده که کارشناسان می‌گویند در همه جای دنیا سنگ‌های قیمتی و فرش مربوط به صنایع دستی هستند. همه اینها درحالی است که همراهی ساختاری فرش و صنایع‌دستی می‌تواند هم‌افزایی ویژه‌ای بین آنها ایجاد کند و به بهبود وضعیت هر دو بینجامد. توسعه صادرات فرش و صنایع‌دستی به عنوان صادرات غیرنفتی بی‌شک می‌تواند در بلندمدت علاوه‌بر اشتغال‌زایی رونق اقتصادی را نیز به ارمغان بیاورد.

گره‌گشایی از تار و پود فرش و صنایع‌دستی