دکتر حمید ضرغام بروجنی/ صمد حاجی محمد امینی

باوجود اینکه گردشگری از بزرگ‌ترین و سریع‌الرشدترین صنایع جهان است و در بسیاری از کشورهای در حال توسعه یکی از منابع بسیار مهم اشتغال و درآمد به‌شمار می‌رود، تحقیقات دانشگاهی اندکی به خوشه‌های گردشگری توجه داشته‌اند؛ هرچند پژوهشگران توسعه بخش گردشگری بیشتر کشورهای جهان، در حال به‌کارگیری نظریه توسعه خوشه‌ای و تفسیر نتایج حاصل هستند.

با این حال تجارب عملی به‌کارگیری نظریه خوشه در توسعه گردشگری، بسیار قدیمی‌تر از زمانی است که تحقیقات رسمی دانشگاهی درباره آن شروع شده است. الگوی خوشه‌ای یکی از مدل‌های ساماندهی بنگاه‌های کوچک و متوسط است که قریب به سه دهه با اتکای بر سرمایه‌های اجتماعی و انسانی، بیشترین نقش را در توسعه صنایع منطقه‌ای کشورهای در حال توسعه ایفا کرده است. با تجمیع جغرافیایی و فعالیت شبکه‌ای این بنگاه‌ها، نه‌تنها مقیاس لازم برای تولید اقتصادی آنها فراهم می‌شود، بلکه حضور بنگاه‌هایی که در این زنجیره تولید در کنار یکدیگر قرار دارند، سهولت سرریز تکنولوژی و دانش به بنگاه‌های همجوار را نیز امکان‌پذیر می‌کند؛ به‌گونه‌ای که بسیاری از این بنگاه‌ها با حضور در کنار یکدیگر و ایجاد همکاری‌های افقی و عمودی، توانسته‌اند توان رقابتی خود و اقتصاد ملی را در عرصه بین‌المللی بهبود بخشند. سازمان‌های بین‌المللی و وابسته به سازمان ملل، خوشه صنعتی را به‌عنوان الگوی توسعه منطقه‌ای در بسیاری از مناطق جهان مطرح می‌کنند. خوشه را می‌توان در قالب تمرکز جغرافیایی گروهی معین از شرکت‌ها و سازمان‌های مربوط به هم در فضایی مشخص تعریف کرد.

علاوه‌بر این، تعاریف بیشتری نیز وجود دارد؛ اما بررسی عمومی نشان می‌دهد که تمام تعاریف یاد شده مجموعه نقاط اشتراک متعددی دارند. برای دقت در تعریف، نکات اصلی مورد اشاره تعاریف ارائه‌شده به این شرح است:

تمرکز در یک منطقه جغرافیایی، وجود ارتباط درون بنگاهی و درون صنعتی بین بنگاه‌های عضو، در طول هم قرار گرفتن بنگاه‌ها در درون خوشه (ارتباطات عمودی)، وجود سازمان‌های غیرتجاری در کنار بنگاه‌های تجاری در درون یک خوشه، همکاری بین بنگاه‌ها و انجام اقدامات مشترک و جمعی، وجود رقابت بین اعضا، هم‌رشته بودن بنگاه‌ها در یک شاخه یا دسته صنعتی خاص (تشکیل زنجیره ارزش)، وجود تهدیدها و فرصت‌های مشترک برای بنگاه‌های درون خوشه، پیدایش خدمات تخصصی فنی، مدیریتی و مالی در خوشه،‌ وابستگی به یک منطقه خاص جغرافیایی- اقتصادی،‌ هم‌افزایی رقابت و همکاری در خوشه و کارآیی جمعی و بهره‌برداری از صرفه‌های اقتصادی بیرونی.

به این اعتبار می‌توان گفت که یک خوشه مجموعه‌ای از بنگاه‌های تجاری و غیرتجاری متمرکز در یک مکان جغرافیایی و در یک منطقه اقتصادی را شامل می‌شود که برای تولید یک یا چند محصول نهایی مشابه و مرتبط برای کسب صرفه‌های اقتصادی بیرونی با یکدیگر ارتباطات عمودی و افقی برقرار کردند و ضمن رقابت با یکدیگر در بسیاری از موارد همکاری جمعی و اقدامات مشترک دارند. ارتباط درونی این بنگاه‌ها کاهش‌دهنده هزینه‌ها و تسهیل‌کننده، دسترسی به نهاده‌ها،‌ دانش و فناوری تولید و بازارهای فروش و تامین نیازهای مشتری خواهد بود.

ساختار عمومی خوشه گردشگری

به صورتی ساده شده، خوشه دارای ساختاری پنج بخشی است. بخش مرکزی را واحدهای اصلی خوشه تشکیل می‌دهند؛ مانند واحدهای اقامتی، پذیرایی، تفریحی و.... در اطراف هسته اصلی خوشه، مجموعه‌ای از نهادهای حمایتی پشتیبان وجود دارد؛ همچون شرکت توسعه گردشگری و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری. دیگر گروه را تامین‌کنندگان مواد اولیه تشکیل می‌دهند؛ مانند تامین‌کنندگان مواد مورد نیاز رستوران‌ها و هتل‌ها. گروه دیگر شامل ارائه‌دهندگان خدمات کسب‌وکار می‌شود ازقبیل موسسات آموزشی، گروه‌های مشاوره، خدمات پولی و مالی و... این سه گروه تامین‌کننده و تقویت‌کننده هسته اصلی هستند برای ارائه هر چه بهتر خدمات یا عرضه محصولات مشخص به سطح پنجم خوشه که همان مشتریانند. محصول نهایی خوشه گردشگری متشکل از مقاصد گردشگری و خدمات و فضاهای جذاب گردشگری است که مردم را به منطقه جذب می‌کند. برخلاف سایر صنایع که محصولات آنها قابل لمس است، محصولات گردشگری قابل لمس نیست بلکه تجربه‌کردنی است.

مفهوم سطح صادرات، زمانی که مقصدی مانند یک پارک سرگرمی یا یک واقعه هسته اصلی جذابیت گردشگری باشد بسیار روشن است؛ اما این روشنی زمانی که محصول نهایی گردشگری تجربه‌ای همچون دوچرخه‌سواری دریک جنگل، قایق‌سواری، گلف‌بازی یا بازدید از سایت‌های تاریخی فرهنگی باشد، بسیار کم می‌شود.از زمانی که بسته محصولات گردشگری توسعه یافت، بسته سفر به‌عنوان یک محصول تلقی می‌شود. این بسته شامل درهم‌آمیزی حجم گسترده‌ای از نهاده‌های پایه و ارتباطات چندوجهی بین محصول نهایی با نهاده‌های اولیه است.

چنانچه قادر باشیم روابط عملکردی هر کدام از این گروه موسسات و واحدهای تولیدی را درارتباط با هم نشان دهیم، در واقع جریان پویای خوشه گردشگری را تصویر کرده‌ایم. پویایی خوشه گردشگری طوری است که به‌رغم تفکیک بین سطوح خوشه، روابط هدفمند را نشان می‌دهد.

منبع: کتاب خوشه‌های گردشگری